Bezoekers van de tentoonstelling ‘Energy Junkies’ in De Studio van NEMO Science Museum, te bezoeken tot oktober 2023, tekenen hoe zij de toekomst zien in het licht van klimaatverandering. NEMO Kennislink maakt een selectie uit de tekeningen en verkent de kunstwerkjes met een deskundige. In deze aflevering: geboortebeperking als oplossing voor de klimaatcrisis.
Bijna acht miljard mensen lopen rond op onze ene wereldbol. De wereldbevolking zal nog doorgroeien, met name in Afrika, tot 8,8 miljard rond 2050. Daarna zet een krimp in, volgens de recente prognose. Over de grootte van de wereldpopulatie maken sommige mensen zich zorgen, blijkt uit tekeningen van bezoekers van de tentoonstelling ‘Energy Junkies’. ‘Minder mensen, minder uitstoot’, schrijft iemand. Een ander trekt letterlijk een streep door de wereldbevolking. Aan de andere kant van de streep staan minder poppetjes. ‘Geboortebeperking’ staat erbij. Zou bevolkingsbeleid een oplossing kunnen zijn voor de klimaatcrisis? Het klimaatpanel IPCC rept met geen woord over de aanpak van overbevolking als maatregel tegen verdere opwarming van de aarde, merkte Karel Knip op in NRC.
Geboortebeperking is dan ook géén oplossing om klimaatverandering aan te pakken, zegt demograaf Soumaya Majdoub, verbonden aan de Vrije Universiteit Brussel. Overpopulatie is namelijk niet de oorzaak van klimaatverandering. Overconsumptie is het echte probleem, beargumenteert ze in het essay ‘Consumeren als konijnen: de mythe van de overbevolking’.
Potentiële gevaren
De angst voor overbevolking is bijna net zo oud als de moderne mensheid zelf. Plato had het er al over. Zo’n 2,5 eeuw geleden was het de Engelse demograaf Thomas Robert Malthus die voor het eerst op de potentiële gevaren van overbevolking wees. Zijn wiskundige formule toonde aan dat bevolkingsgroei altijd veel sneller zal verlopen dan de snelheid waarmee wij voedsel kunnen produceren. “Een simplistische formule die toen niet klopte en nu nog steeds niet klopt”, vindt Majdoub. “Het idee dat het aantal mensen problematisch is, blijft overeind, ook al spreken de cijfers het tegen.”
Met een bevolkingsstop in de lagelonenlanden – denk aan anticonceptiecampagnes of éénkindpolitiek – kom je nergens. “Niet elk hoofd op de wereld heeft een even grote verantwoordelijkheid voor de CO2-uitstoot. Stel dat we ons, even volkomen onrealistisch, tot doel stellen om de wereldbevolking met twee miljard arme stakkers te laten krimpen binnen twintig jaar. Zou dat de klimaatcrisis oplossen? Nee, want we weten dat de grootste uitstoters van CO2 de rijkste mensen binnen de hoge-inkomenslanden zijn én de rijksten binnen de lage-inkomenslanden.”
Fossiel kapitalisme
De wereldbevolking is niet het probleem waar we aan moeten sleutelen, stelt Majdoub. “Tientallen miljoenen mensen extra in de lagelonenlanden zal amper impact hebben op de wereldwijde uitstoot van CO2. Die kennis zou genoeg moeten zijn om ons te richten op wat effectief het probleem is: het fossiel kapitalisme, het feit dat opbouw van kapitaal wordt beschouwd als iets normaals. Met de accumulatie van kapitaal groeit ook exponentieel de CO2-uitstoot. Dáár zit het probleem.”
Eigenlijk hebben we het hele probleem verlegd, beargumenteert ze in haar essay. We hebben klimaatverandering als hét probleem geformuleerd, maar dat is niet het echte probleem. Het is een gevolg van het echte probleem. Eén van de vele gevolgen, want dankzij het fossiel kapitalisme zijn er veel meer zaken mis op aarde. “Stel je voor dat we vandaag een technologie uitvinden die alle CO2 uit de lucht zuigt, tot waarden van voor de industriële revolutie. Is alles dan goed? Nee. Het gaat hier niet enkel over het klimaat, het gaat ook over verlies aan biodiversiteit, uitputting van grondstoffen en structurele ongelijkheid.”
Genoeg
Het aantal mensen op aarde wordt pas problematisch als iedereen zo veel energie en grondstoffen gaat gebruiken als in het Westen. Maar die angst is ongegrond, vermoedt Majdoub. “Hier in het Westen zijn we door een industriële revolutie gegaan om te komen tot de shit waar we nu in zitten. Wetenschappelijke studies tonen dat vooruitgang in opkomende landen anders zal verlopen, minder destructief, dankzij een combinatie van een ander denkkader, innovativiteit, technologie, lokale kennisproductie en learned lessons.”
Sowieso moet de groei van opkomende landen zijn gekoppeld aan ontgroei op ons continent. "_Degrowth_ is de enige uitweg. Economische groei is niet te ontkoppelen van uitputting van de aarde. Waarom hebben we twee auto’s voor de deur nodig? Met het fossiel kapitalisme hebben wij een bepaalde levensstandaard gewonnen, die we nu als verworvenheid beschouwen. Liever veranderen we niks aan wat we hebben, maar als maatschappij moeten we echt opnieuw definiëren wat ‘genoeg’ is, een andere invulling geven aan de woorden ‘welzijn’ en ‘welvaart’.”
Bij de publicatie van haar essay in 2021 over de mythe van overbevolking regende het nog negatieve reacties. “Mensen dachten zeker te weten dat we te maken hebben met overbevolking. Wanneer je raakt aan die zekerheid van kennis, dan laat je mensen wankelen.” Een paar jaar later is er weinig over van de scepsis. “In België hebben overstromingen tot doden geleid – daar zijn wij niet aan gewend. Nu ook hier klimaatslachtoffers vallen, gaan mensen zich openstellen voor diepgaande inzichten in de problematiek.”
Lees ook de andere afleveringen uit deze serie: