Je leest:

Johannes Gutenberg, de ondernemer

Johannes Gutenberg, de ondernemer

Auteur: | 3 juli 2013

De Duitser Johannes Gutenberg zette ergens tussen 1440 en 1450 voor het eerst in Europa individuele metalen letters achter elkaar om zo sneller dan ooit teksten te kunnen drukken. Al snel veroorzaakte de techniek een ware revolutie. Maar het leven van Gutenberg kende een hoop tegenslagen. “Misschien ben ik wel meer een creatieve ondernemer die kansen zoekt dan een echte uitvinder.”

Een van de eerste afbeeldingen van Johannes Gutenberg, kopergravure uit het begin van de zestiende eeuw.
wikimedia commons

Nadat Gutenberg zijn nieuwe manier van drukken had geïntroduceerd kon informatie sneller dan ooit vermenigvuldigd worden. De boekdrukkunst verspreidde zich als een lopend vuurtje door het Europa van de late Middeleeuwen.

Dat gold even later ook voor gedrukte pamfletten met allerlei afwijkende visies op de inrichting van de staat en de kerk. Zo bekeken was Gutenberg’s uitvinding een kickstarter voor de Reformatie en allerlei latere ontwikkelingen binnen de wetenschap en techniek.

Gefeliciteerd! Uw drukpers werd in 1997 door Time Life Magazine uitgeroepen tot de belangrijkste uitvinding van het millennium. Had u dat verwacht?

“Dank u wel. Dat is een enorme eer. Ik heb in ieder geval gemerkt dat er al veel belangstelling is voor mijn idee. Sinds ik in 1455 mijn eerste complete gedrukte bijbel afrondde, duiken er overal in het Duitstalige gebieden drukkerijen op. Ik denk dat er aan mooie gedrukte bijbels voor in kloosters en kerken wel geld te verdienen is. Maar helaas ben ik niet zo’n goede zakenman. Ik kon nooit goed aan kapitaal komen. Het is fijn dat uw tijdgenoten zoveel waarde aan mijn uitvinding toekennen, maar mij heeft het nooit rijk gemaakt.”

Korte bio

ca. 1395: geboren in Mainz 1411: Verlaat Mainz na een opstand ca. 1434: Verhuist naar Straatsburg 1436-37: Treedt toe tot gilde van goudbewerkers 1439: Rechtszaak tegen Andreas Dritzehn 1440-1444: Perfectioneert zijn drukpers ca. 1450: Keert terug naar Mainz 1455: Eerste druk van de Gutenberg bijbel 1456: Rechtszaak tegen Johann Fust 1465: Krijgt onderdak bij bisschop Adolf II 1468: Overleden

“Overigens is het mij wel duidelijk dat u niet in de vijftiende eeuw leeft. Een drukpers bestond al langer hoor. Ook boeken werden al gedrukt. In mijn tijd ontstond het idee om een hele pagina in spiegelbeeld uit een blok hout te snijden en dat vervolgens op een stuk papier te drukken. Maar dat duurde lang en het blok kon maar voor één pagina gebruikt worden.”

“Eén snijfoutje en je kon weer opnieuw beginnen. Mijn idee was om individuele letters in metaal te gieten en die in een bak achter elkaar te plaatsen om zo een tekst op te stellen. Je hoefde die letters maar één keer te maken, het ging razendsnel en kan je ze voor allerlei drukwerk hergebruiken.”

Daarmee werd u dus een van de belangrijkste uitvinders in eeuwen. Maar bij ons is er niet zoveel over uw leven bekend. U komt uit een aanzienlijke familie, toch?

“Ja, de familie van mijn vaders kant heet Gänsfleisch zur Laden zum Gutenberg (dat is een hele mond vol, iedereen noemt ons Gutenberg). We zijn van oudsher een familie van metaalbewerkers. We leverden metaal voor de keizerlijke Munt en waren betrokken bij het opsporen van valsmunterij.”

Verwisselbare letters en een zetplankje.
wikimedia commons

“In 1411 braken onlusten uit in Mainz, gericht tegen adellijke families. Rond die tijd ben ik vertrokken naar Straatsburg. Door connecties die de familie van mijn moederskant daar had, kon ik vrij gemakkelijk toetreden tot het gilde van goudbewerkers. Dat gaf me een enigszins geprivilegeerde positie in de stad. Ik besloot een bestaan op te bouwen door anderen tegen betaling de kunst van het bewerken van kostbare metalen te leren. Het was dan ook in Straatsburg dat ik langzaam het idee kreeg voor wat jullie de belangrijkste uitvinding van het millennium zijn gaan noemen.”

Voordat we het daar verder over hebben, u raakte in Straatsburg ook betrokken bij een rechtszaak. Wilt u daar iets over vertellen?

“Toen ik enige jaren in Straatsburg woonde, wilde ik samen met Andreas Dritzehn en Andreas Heilmann, twee bevriende, hooggeplaatste burgerlieden, een lucratief handeltje beginnen in heilige spiegels. Elke zeven jaar werden in Aken allerlei relieken, onder andere van de heilige Karel de Grote tentoongesteld. Dat trok altijd duizenden pelgrims.”

Drukkerij scene uit de vroege 16e eeuw. Rechts zet de drukker de losse letters in een houder. (zie groter formaat hier

“Met de spiegels die wij maakten konden die pelgrims de heilige stralen van die relieken vangen. Als ze de spiegel goed afgedekt hielden tijdens de terugreis konden ze de stralen gevangen houden om thuis los te laten op een zieke geliefde, of op een koe die geen melk meer gaf.”

“We hadden bijna al ons geld geïnvesteerd in dit gelegenheidsbedrijfje. Maar de tentoonstelling van 1439 werd onverwacht een jaar uitgesteld. Dus toen zaten we ineens met 32.000 spiegels die we niet kwijt konden. Om het jaar te overbruggen besloot ik Dritzehn en Heilmann in te wijden in een geheim. Iets met een houten drukpers en gouden vormpjes (lacht geheimzinnig). ‘Kunst en avontuur’, noemde ik het. Helaas viel Dritzehn kort daarna ten prooi aan de pest.”

“Zijn broer Jörg eiste toen als wettige erfgenaam inwijding in onze geheime onderneming maar daar voelde ik niets voor. Hij daagde mij voor de rechter, een zaak die ik verloor. Jörg werd daarna eigenaar van het bedrijfje, maar volgens mij heeft hij het allemaal nooit van de grond gekregen.”

Moderne historici vermoeden op basis van het bronmateriaal dat bij de rechtszaak werd gebruikt dat uw ‘geheim’ een drukpers met losse letters was. Hoe lang duurde het daarna nog voor u echt aan de slag kon met uw uitvinding?

De eerste pagina van de eerste druk van Gutenberg’s bijbel. Een introductie op St. Jerome, die in de vierde eeuw voor het eerst de bijbel van het Grieks naar het Latijn vertaalde.
wikimedia commons

“Al met al was mijn experiment in Straatsburg op een financiële catastrofe uitgelopen. Een paar jaar later keerde ik terug naar Mainz. Natuurlijk wilde ik mijn geheime idee verder uitbouwen. Maar het benodigde metaal was duur en een ruimte om een drukpers te bouwen had ik ook niet. Ik leende een klein kapitaal van Arnold Gelthus, een ver familielid, en richtte er een kleine werkplaats mee in”

“Ik probeerde snel geld te verdienen en drukte wat Latijnse grammaticaboekjes en kleine kalenders. Jullie hebben uit deze tijd nooit iets teruggevonden met mijn naam erop, toch? Waarschijnlijk omdat het kleine drukkerijwinkeltje nooit mijn volledige eigendom was, maar ik alles moest delen met mijn investeerders.”

“Het bracht me allemaal weinig op, maar ik vond het geweldig om weer met iets nieuws te beginnen, om nieuwe concepten uit te denken. Ik zag het drukken van boeken met verwisselbare letters ook nooit als een vervanging voor het oude, degelijke handgeschreven boek. Ik zag het meer als een nieuw vakmanschap dat ik mezelf eigen probeerde te maken. Misschien ben ik ook wel meer een ondernemer die kansen ziet dan een echte uitvinder.”

Over iets nieuws gesproken, uw volgende project was het drukken van een volledige bijbel. De ‘Gutenberg-Bijbel’ zou een monument uit de geschiedenis van de boekdrukkunst worden. Waarom besloot u bijbels te gaan drukken?

“Daar zag ik een commerciële kans. Zo’n zeventig abten van Benedictijnse kloosters kwamen in 1449 bij elkaar in Mainz om hervormingen af te spreken. Al die kloosters moesten in hun bibliotheek een moderne, goed leesbare bijbel hebben, vonden ze. Een prachtige kans natuurlijk. Kort daarna ontmoette ik de rijke koopman Johann Fust, van wie ik het geld kon lenen om een grotere drukkerij in te richten. Dat was hard nodig want elke bijbel had 1272 pagina’s, met 42 regels op elke pagina. In het begin probeerden we ook de kleurrijke versieringen te drukken, maar dat bleek teveel werk.”

Deze Gutenberg-bijbel (ca. 1300 pagina’s, 1455) was een van de eerste substantiële boeken gedrukt met een drukpers.
wikimedia commons

Anno 2013 zou een complete Gutenberg bijbel naar schatting 25 miljoen euro waard zijn. Wat heeft u eraan verdiend?

“Daar ben ik behoorlijk van ondersteboven! Ik verdiende wel wat geld met de verkoop van bijbels, maar al snel volgde er opnieuw een rechtszaak. Fust vond dat ik de winst verkeerd gebruikte en eiste zijn investering terug. De rechter gaf hem gelijk. Toen was ik volledig bankroet. Ik begon weer opnieuw, maar kon slechts met moeite een kleine drukkerij opzetten, waarmee ik nauwelijks het geld verdiende om oude schulden af te betalen.”

“In 1462 werd Mainz veroverd door de troepen van aartsbisschop Adolf II van Nassau. Veel drukkers ontvluchtten de stad, waardoor de boekdrukkunst zich verder door het Duitse Rijk verspreidde. Diezelfde aartsbisschop bood mij later onderdak aan in zijn paleis. Daar woon ik nog altijd. Rijk of succesvol ben ik niet, maar er wordt hier goed voor me gezorgd en ik ben hier veilig.”

Standbeeld van Laurens Janszoon Koster in Haarlem, in de volksmond liefkozend ‘Lautje’ genoemd. Historici zijn het er over eens dat hij geen rol speelde bij de uitvinding van de boekdrukkunst, maar lokaal is de mythe een groot succes.

Nog een laatste vraag, meneer Gutenberg. Op de Grote Markt in Haarlem staat een standbeeld van Laurens Janszoon Koster, waarvan men in die stad zegt dat hij de uitvinder van de boekdrukkunst is. Wat vindt u daarvan?

“Ik begrijp dat het verhaal de ronde doet dat hij per toeval de boekdrukkunst zou hebben ontdekt toen hij in het stadsbos een uit hout gesneden letter in het zand liet vallen en de afdruk zag. Dat verhaal lijkt me onzin. Zoals ik in het begin van het interview al vertelde, bestond de techniek van het drukken met houten blokken al veel langer.”

“In Holland waren ze daar best ver mee gevorderd. Maar de techniek met metalen, verwisselbare letters is toch echt dankzij mij in Straatsburg en Mainz ontstaan. Het Koster-verhaal lijkt me een typisch voorbeeld van een lokale mythe.”

1/10

Eropuit met Turing of Tesla

Hoe zou het zijn om er een dagje op uit te trekken en te praten met beroemde uitvinders als Nikola Tesla of Alan Turing? Dat hebben we ons bij Kennislink proberen voor te stellen. We deden alsof we dat konden, een serie fictieve interviews dus. We probeerden in deze gesprekken niet alleen alles over uitvindingen te weten te komen, maar ook door te dringen in hun privélevens. In deze slideshow maak je kennis met acht beroemde uitvinders.

1/10

The self-made woman

De vrouw in ons rijtje beroemde uitvinders ontwikkelde haar apparaat in eerste instantie om seksegenoten een handje te helpen. Maar vooral hotels en medische instellingen zagen het nut van de snelle en kokendheet wassende afwasmachine. Kennislink sprak mevrouw Cochrane over haar moeizame weg naar succes en de inspiratie voor haar uitvinding.

Lees hier het interview met Josephine Cochrane

1/10

De bedachtzame

De fascinatie voor geluid kreeg Alexander Graham Bell met de paplepel ingegoten. Zijn vader en grootvader waren spraakleraren die doven leerden spreken en Bell hield zich daar ook zijn hele leven mee bezig. In zijn vrije tijd werkte deze workaholic aan meerdere uitvindingen. Kennislink sprak met hem over zijn belangrijkste uitvinding: de telefoon. Een telefonisch interview, uiteraard. “Men herinnert zich mij vanwege de telefoon, maar mijn echte missie was misschien wel om doven te leren spreken.”

Lees hier het interview met Alexander Graham Bell

1/10

De verstoteling

Tegenwoordig zien velen hem als de ‘vader van de computer’. De Britse wiskundige Alan Turing bedacht in 1936 een aantal belangrijke concepten die het fundament vormden voor de computerrevolutie. Maar de briljante Turing worstelde ook met zijn homoseksualiteit in een tijd dat dit nog alles behalve geaccepteerd was. “De cel in of chemische castratie, wat zou u hebben gedaan?”

Lees hier het interview met Alan Turing

1/10

De eenling

De eigenwijze doorzetter Theodore Maiman fabriceerde in 1960 de eerste laser dankzij een bijzondere combinatie van kennis, kunde en karakter. Hij was een echte uitvinder, die niet helemaal serieus werd genomen door het wetenschappelijke establishment. En de pers had het aanvankelijk ook niet zo op zijn ‘death ray’. In dit fictieve interview blaast Maiman stoom af. “Ik laat me niet gauw uit het veld slaan.”

Lees het interview met Theodore Maiman

1/10

De onruststoker

Een geinponem, geniale uitvinder, provocateur en een racist. Weinig uitvinders van de twintigste eeuw zijn zo controversieel als de Amerikaanse natuurkundige William Shockley. Mede dankzij zijn werk ontstond de transistor, waarmee de basis werd gelegd voor de huidige computers. “Ik ben mijn hele leven gek geweest op provoceren.”

Lees het interview met Willam Shockley

1/10

De ondernemer

De Duitser Johannes Gutenberg zette ergens tussen 1440 en 1450 voor het eerst individuele metalen letters achter elkaar om zo sneller dan ooit teksten te kunnen drukken. Al snel veroorzaakte de techniek een ware revolutie. Maar het leven van Gutenberg kende een hoop tegenslagen. “Misschien ben ik wel meer een creatieve ondernemer die kansen zoekt dan een echte uitvinder.”

Lees het interview met Johannes Gutenberg

1/10

De bescheidene

Hij is de ontdekker van penicilline, een bacteriedodende stof waardoor ineens allerlei infectieziekten genezen konden worden. Maar zelf snapte hij nooit dat daar zo’n ophef over werd gemaakt. Kennislink hield een fictief interview met de bescheiden Schotse bacterioloog Alexander Fleming. "Een vervuiling in mijn experiment leverde me uiteindelijk de Nobelprijs op.”

Lees hier het interview met Alexander Fleming

1/10

De excentriekeling

Nikola Tesla is een geboren uitvinder, al vroeg is hij er bedreven in. Later zal de van oorsprong Serviër belangrijke bedragen leveren voor ons huidige elektriciteitsnet. Maar hij werkt ook aan radiocommunicatie en draadloze energieoverdracht. Tesla wordt vaak afgeschilderd als een bijna mythisch figuur, een legende. Kennislink zoekt uit hoe hij echt was. “Ik hield ervan om gewoon met mijn uitvindingen bezig te zijn, helemaal alleen.”

Lees het interview met Nikola Tesla

Dit artikel maakt onderdeel uit van de serie ‘Uitzinnige Uitvinders gesproken’, waarbij acht beroemde uitvinders ‘fictief geïnterviewd’ worden.

Bronnen

  • Stephan Füssel, Johannes Gutenberg (Reinbek, Rowohlt Taschenbuch Verlag, 1999)
  • Albert Kapr, Johann Gutenberg: the man and his invention (Aldershot, Scolar Press, 1996
  • Johann Gutenberg, adventure and art
Dit artikel is een publicatie van NEMO Kennislink.
© NEMO Kennislink, sommige rechten voorbehouden
Dit artikel publiceerde NEMO Kennislink op 03 juli 2013

Discussieer mee

0

Vragen, opmerkingen of bijdragen over dit artikel of het onderwerp? Neem deel aan de discussie.

NEMO Kennislink nieuwsbrief
Ontvang elke week onze nieuwsbrief met het laatste nieuws uit de wetenschap.