De kortste weg naar héél oud worden? Héél streng calorieën tellen. Zo werkt het althans bij muizen. Waarom rekt minder eten de levensverwachting op? En werkt dat ook voor ons mensen?
Calorische restrictie lijkt een wondermiddel als je naar proefdieronderzoek kijkt. Het recept is simpel: muizen mogen niet vrijuit eten, maar gaan op dieet. Meestal krijgen ze zo’n twintig tot dertig procent minder calorieën binnen dan ze uit eigen beweging zouden oppeuzelen, terwijl ze wel genoeg nuttige voedingsstoffen gevoerd krijgen. Het resultaat is verbluffend: de dieren worden flink ouder. Alleen de percentages lopen een beetje uiteen: het ene onderzoek komt tot zo’n dertig procent, het ander tot wel vijftig procent, constateerde een overzichtsstudie in 2010. Voor mensen zou dat wel dertig jaar schelen, áls het tenminste ook voor ons geldt.
Bouwen of onderhouden
Om te begrijpen waarom hongerige muizen zo oud worden, moeten we kijken wat voeding op celniveau doet. Voedsel vormt voor cellen niet alleen een energiebron, maar ook een bouwmateriaal. Eiwitten vormen het bouwblok van vrijwel elk onderdeel van een cel. Zodra er voedsel binnenkomt, slaat een cel gewoonlijk aan het timmeren, vertelt metabolismedeskundige Cor Calkhoven van verouderingsinstituut ERIBA (UMC Groningen). Er is immers bouwmateriaal en energie, bijvoorbeeld om spieren te ontwikkelen of verder te groeien. “Als er veel calorieën aanwezig zijn, gaat de cel helemaal in groeimodus. Dat stimuleert de groei van eiwitten en remt de recycling van biomaterialen.”
Deze groeistand is onmisbaar, maar: waar gehakt wordt, vallen spaanders. Al het getimmer leidt tot foutjes, waar weinig aandacht voor is zolang er energie binnenkomt. Een omgekeerde afstelling lijkt minstens zo belangrijk om cellen gezond te houden. Heb je al een tijd niks binnengekregen, dan activeren cellen andere systemen, vertelt Calkhoven. “Bij calorierestrictie gaat er een soort schakelaar om, dan switch je naar onderhoud. Een cel stopt het groeisignaal en activeert recyclingmechanismes, om zo optimaal mogelijk gebruik te maken van biomateriaal dat in de cel aanwezig is.” Bij gebrek aan nieuw bouwmateriaal worden bestaande eiwitten omgebouwd en voeren cellen intern reparaties uit: het lichaam schakelt bijvoorbeeld beschermingsmechanismes in die speuren naar fouten in het DNA. Zo blijven cellen beter functioneren.
Genoeg is genoeg?
Opbouw en onderhoud zijn beide belangrijk, maar bij een gewoon eetpatroon staat je lichaam vooral in anabole modus: de bouwstand. Het lijkt wenselijk om je lichaam vaker in de afbrekende, katabole fase te krijgen. Pas als je echt moet interen op reserves springen cellen over op de onderhoudsprocessen. Maar voor het zover is, staat het volgende maaltje gewoonlijk al klaar, bij mensen en bij muizen die vrijuit kunnen eten in een kooitje. Pas bij minder calorieën komt hun lichaam aan wezenlijk onderhoud toe, en stijgt hun levensverwachting dus flink.
— Pol GrootswagersJe wordt mager, hebt het continu koud en wordt gewoon chagrijnig van de honger
Kunnen wij langs die weg ook dertig procent ouder worden? Daarover bestaat veel discussie. De eerste vraag is of de resultaten bij muizen wel goed naar mensen vertalen. Sommige wetenschappers denken dat proefdieren van zichzelf gewoon te veel eten: labmuizen zijn vaak gevoelig voor overgewicht. Als ze vrijuit kunnen eten, proppen ze zich vol. De muizen met een calorieënlimiet zouden dan gewoon een gezond voedingspatroon aanhouden. De Amerikaanse onderzoeker Steven Austad (University of Idaho) testte in 2006 of calorierestrictie ook werkt bij wilde muizen, en hun levensduur bleek niet oprekbaar. Wilde dieren bedwingen zichzelf kennelijk makkelijker dan labmuizen.
Andere studies tonen dat een echt hongerdieet wel degelijk de levensduur verlengt, vertelt Pol Grootswagers van Wageningen University, die onderzoek doet naar voeding en veroudering. “Je ziet wel echt effecten van minder eten dan je behoefte.” Zulke caloriebeperking heeft trouwens niet alleen voordelen, benadrukt Grootswagers, het is zelfs behoorlijk onaangenaam. “Mensen houden er niet van. Je wordt echt mager, hebt het continu koud en wordt gewoon chagrijnig van de honger.”
Spaarzaam leven
Hebben we dan niks aan de kennis? Wat blijft staan is dat cellen in een permanente bouwstand problemen geven, vertelt hoogleraar metabole ziekten Riekelt Houtkooper van Amsterdam UMC. “Calorische restrictie zet het metabolisme op een lager pitje. Een overload is niet goed.” Cellen ontwikkelen dan bijvoorbeeld lichte ontstekingsreacties. Het is belangrijk dat de schakelaar regelmatig schakelt tussen opbouw en afbraak binnen cellen. Dat sluit ook aan op hoe mensen oorspronkelijk leefden, met perioden tussen maaltijden waarin ze inteerden op reserves.
Daar zou voor ons ook weleens een mogelijkheid kunnen liggen. Zo zou je de effecten van caloriebeperking tijdelijk kunnen bereiken door periodiek te vasten, vertelt Grootswagers, al overtuigt ook dat vooral bij muizen. “Er is nog niet superveel bewijs bij mensen dat het werkt, maar de muizenstudies hebben fascinerende resultaten. Muizen die vasten gaan zelfs nieuwe neuronen aanmaken. Dat gebeurt verder eigenlijk nooit.”
Maar vasten was een stuk makkelijker voor onze voorouders: toen was er nog niet zo’n overvloed aan voedsel. Hoe realistisch is het dat we werkelijk minder gaan eten met z’n allen? De nadelen van overgewicht zijn bekend, en toch kampt de helft van de Nederlandse volwassenen er anno 2024 mee. “Bewegen en gezond eten blijft de beste manier om processen op peil te houden. De realiteit is dat dat niet altijd lukt,” zegt Houtkooper. “Ik zit zelf ook te veel en trek weleens een zak chips open.” Maar juist voor volwassenen met overgewicht kan de kennis over metabole processen weleens van pas gaan komen.
Slik een middeltje
Wetenschappers lijken de natuur namelijk een handje te kunnen helpen, door de beschermende mechanismen binnen cellen direct te activeren. Om dat te begrijpen, moeten we nog wat dieper het metabolisme in duiken. Het switchen tussen de opbouw- en onderhoudsstand binnen cellen gaat daadwerkelijk via een soort schakelaar, die mTOR wordt genoemd. Dat staat voor mechanistic (of mammalian) target of rapamycin: de hoofdschakelaar gaat (bij zoogdieren) om dankzij de stof rapamycine. “Die centrale regulator brengt weer allerlei andere processen op gang, waaronder beschermende systemen,” legt Houtkooper uit. Wat blijkt? Door rapamycine direct te slikken, gaat cellen al in onderhoudsstand, ook al is er energie om te timmeren. Dat werkt bovendien al levensverlengend, in elk geval bij muizen.
Maar het kan nog slimmer. Het forceren van de algehele onderhoudsstand geeft ook de bijbehorende nadelen. Zo gaat het immuunsysteem ook een tandje lager in de spaarmodus. Daarom kijken onderzoekers nu naar methoden die de hoofdschakelaar ongemoeid laten en precies de nuttige beschermingssystemen activeren. Calkhoven richt zich bijvoorbeeld op het veranderen van een eiwit met de naam C/EBP, dat meespeelt in de stofwisseling. “De muis eet gewoon zijn of haar normale voer, maar heeft wel veel fysiologische verschijnselen die erg op calorierestrictie lijken. Dus je bereikt de gezondheidseffecten zonder dat je de calorieën hoeft te beperken.”
Ongezonde winst
De uitdaging is nog wel: werken zulke stoffen ook bij mensen? Studies onder proefpersonen leveren nog niet veel resultaat op. Maar misschien moeten die studies zich meer richten op een specifieke groep, vertelt Houtkooper: degenen die niet strak volgens de Schijf van Vijf leven. “De stof resveratrol werkt bijvoorbeeld het beste bij muizen op een soort snackbardieet. En NAD-supplementen werken ook heel goed in muizen die vetgemest zijn. Mensen die al een heel gezond leven hebben, hebben waarschijnlijk minder baat bij supplementen.” Wie gezond eet, schakelt zelf al geregeld de beschermingsmechanismen in.
Hoe groot de potentie van de middeltjes ook is, ze moeten zich nog wel bewijzen, vertelt Houtkooper. “Bij een recent congres hebben we aan wetenschappers gevraagd: gebruiken jullie supplementen om je NAD-niveaus aan te vullen? Er was er maar een die het gebruikte.” Ook Houtkooper ging niet overstag. “Het houdt mij toch tegen dat we niet precies weten wat het doet en of het gaat helpen. De stoffen zijn niet gratis. Vijftig euro per maand weggooien is toch zonde.”
Voorlopig moeten we het dus nog even zelf doen. Jezelf uithongeren lijkt niet nodig, maar gematigd eten biedt wel duidelijke voordelen. Daarmee sluit stofwisselingsonderzoek aan op het meeste gezondheidsadvies, constateert Houtkooper. “Het is een beetje een suf advies, maar een gezonde balans in stand houden werkt het beste.”
