Zo bereid je je voor op een hittegolf

Het lichaam heeft een thermostaat die de temperatuur op een constante temperatuur van ongeveer 37°C probeert te houden. Loopt de buitentemperatuur op, dan dreigt ook de lichaamstemperatuur op te lopen. Maar dat is buiten de interne thermostaat gerekend. Die zorgt er bij warm weer voor dat de bloedvaten in de huid open gaan staan in een poging warmte kwijt te raken. Dat is de ‘droge warmte-afgifte’, gedreven door het temperatuurverschil tussen huid en omgeving. Daarnaast produceert het lichaam zweet. Als dat verdampt, neemt het warmte mee je lichaam uit: de ‘natte warmte-afgifte’.

Hoe goed je lichaam warmte kwijt kan, verschilt per persoon. Mannen gaan eerder zweten dan vrouwen. Oudere mensen hebben er meer moeite mee dan jongere.

Het lichaam probeert zichzelf te koelen door zweet te laten verdampen. Hoeveel zweet kan verdampen, hangt onder meer af van hoe vochtig de lucht is. Hoe vochtiger, hoe lastiger zweet verdampt en hoe lastiger je warmte kwijtraakt.

Daanen onderzocht de effecten van de temperatuur in combinatie met de luchtvochtigheid. Hij zette oudere proefpersonen in een klimaatkamer van 39°C en liet de luchtvochtigheid oplopen. Naarmate de lucht vochtiger werd, konden de proefpersonen de overtollige warmte minder goed kwijt door te zweten en steeg de lichaamstemperatuur. Maar: niet bij iedereen gebeurde dat op hetzelfde moment. Ouderen bereiken dat punt eerder dan jongeren en komen daardoor eerder in de gevarenzone.

Als mensen een week lang aan hitte worden blootgesteld, houden ze elke dag meer vocht vast en is hun lichaam in staat de huid beter te doorbloeden en meer te zweten. Zowel de droge als natte warmte-afgifte worden dan veel beter. Daanen: “De mens kan zich ontzettend goed aanpassen aan warmte.”

Zoek vóór de hittegolf al af en toe de warmte op, adviseert Daanen. Dat klinkt tegenstrijdig, want moet je juist niet proberen zo lang mogelijk koel te blijven? Maar juist af en toe wisselen van temperatuur in je omgeving, kan een trainingseffect hebben, legt Daanen uit. “Van stilzitten weten we ook dat het niet gezond is voor je hart en vaten. Je moet bewegen om gezond te blijven. Met warmte werkt het vermoedelijk net zo.”

Nog beter: beweeg in de warmte, maar wel gedoseerd, want anders loop je kans op een hitteberoerte. Train je je lijf op warmte, dan gaat het meer vocht vasthouden. Daardoor kun je de bloedvaten in je huid beter openen én heb je meer vocht beschikbaar om zweet van te maken.

Niet voor niets brengen militairen minstens enkele dagen door in een klimaatkamer voordat ze op uitzending gaan naar een heet land. Ook veel atleten acclimatiseerden al voor vertrek naar de Olympische Spelen in Tokyo in 2021 in een ruimte waar de temperatuur flink opgestookt werd.

Als de temperatuur in De Bilt, de thuisbasis van het KNMI, vijf dagen achter elkaar boven de 25°C komt, waarvan drie dagen boven de 30°C, is er officieel een landelijke hittegolf. Het RIVM activeert dan het Nationaal Hitteplan.

Maar hoeveel last je hebt van de warmte, hangt niet alleen af van de temperatuur. Een zonnige dag met 30°C en een briesje voelt anders dan een vochtige, bewolkte dag van 25°C zonder wind. De luchtvochtigheid, zonnestraling en wind tellen ook mee in hoeveel last mensen hebben van de warmte. ‘Hittekracht’ noemt het KNMI dat. Vanaf de zomer van 2026 is de hittekracht beschikbaar in de KNMI-app, als een rapportcijfer voor hoe belastend het weer is. In de stad is de hittekracht trouwens groter dan tussen de weilanden, onder andere doordat het tussen de bebouwing minder waait.

Bij hogere temperaturen overlijden er steeds meer oudere mensen, maar als het koud is ook. Dat geldt overal ter wereld. In Nederland overlijden de minste mensen als het ongeveer 18°C is, maar in het tropische Bangkok is dat 30°C. in het algemeen geldt: hoe dichter bij de evenaar, hoe hoger de optimale temperatuur. Waar die verschillen vandaan komen, is volgens Daanen niet helemaal duidelijk. Misschien is het gewenning, misschien hebben mensen in warme landen vaker airconditioning of passen ze hun gedrag aan, bijvoorbeeld door binnen te blijven of andere kleding te dragen.

De ‘ideale’ temperatuur is in de loop der jaren gestegen, en niet alleen in Nederland. Dat wijst er volgens Daanen op dat we met z’n allen misschien iets minder gevoelig zijn geworden voor warmte. Maar de uitschieters zoals die bij een hittegolf voorkomen, zijn nog steeds gevaarlijk.

• Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu. Hoe werkt het Nationaal Hitteplan. Beschikbaar via: https://www.rivm.nl/hitte/nati...
• KNMI. De ene soort hitte is de andere niet – daarom ontwikkelen we nu hittekracht. KNMI Nieuws; 2025 Jun 2. Beschikbaar via: https://www.knmi.nl/over-het-k...
• KNMI. Hittegolven – lijsten. KNMI Kennis & Datacentrum; [z.j.]. Beschikbaar via: https://www.knmi.nl/nederland-nu/klimatologie/lijsten/hittegolven
• Daanen AMD, Dijkstra I, Abbink E, et al. Sex differences in thermophysiological responses of elderly to low-intensity exercise during uncompensable heat strain. Eur J Appl Physiol. 2024 Aug;124(8):2451–59. doi:10.1007/s00421-024-05457-8
• Vecellio DJ, Kong Q, Kenney WL, Huber M. Greatly enhanced risk to humans as a consequence of empirically determined lower moist heat stress tolerance. Proc Natl Acad Sci U S A. 2023;120(42):e2305427120. doi:10.1073/pnas.2305427120
• Ordanovich D, Tobías A, Ramiro D. Temporal variation of the temperature-mortality association in Spain: a nationwide analysis. Environ Health. 2023 Jan 13;22(1):5. doi:10.1186/s12940-022-00957-6
• Gasparrini A, Guo Y, Hashizume M, et al. Mortality risk attributable to high and low ambient temperature: a multicountry observational study. Lancet. 2015 Jul 25;386(9991):369–75. doi:10.1016/S0140-6736(14)62114-0
• Folkerts MA, Bröde P, Botzen WJW, et al. Long term adaptation to heat stress: shifts in the minimum mortality temperature in the Netherlands. Front Physiol. 2020;11:225. doi:10.3389/fphys.2020.00225