Vijftig jaar Jaws: een duik naar historische horrorbeesten

‘Bruce,’ de monsterlijke witte haai die het eilandje Amity in de film Jaws terroriseert, inspireerde heel wat horrorfilms over bloeddorstige vissen, zowel groot (The Meg) als klein (Piranha 3D) als… vliegend (Sharknado). Toch vormen de meeste haaien geen enkel gevaar voor mensen, en al helemaal niet aan drukke stranden. Vanwaar dan die angst voor haaien? Een kleine duik in cultureel erfgoed over zeemonsters.

Tijdloos zeemonster

Zeeën en oceanen blijven, ondanks onze beste pogingen, moeilijk te bevatten. Horrorfilms zoals Jaws spelen met thalassofobie, de angst voor het onbekende dat schuilgaat onder het wateroppervlak. Vaak sluimert de dreiging ergens in het diepe en valt deze ’s nachts aan. Om de orde te herstellen, moet het monster meestal gedood worden, en dan liefst via een dramatische confrontatie in de open zee, zodat de filmhelden overgeleverd zijn aan hun eigen vindingrijkheid – en een grote dosis geluk.

Meer dan 439 miljoen jaar geleden, vóór er dinosauriërs en zelfs maar bomen waren, zwommen er al haaien rond in het diepe. Aristoteles beschreef het voortplantingsgedrag van de doornhaai met een precisie die haaienexperts pas vanaf 1820 hervonden. Andere antieke bronnen suggereren dat er geen gebrek aan zeemonsters (waaronder wellicht ook haaien) was in de Middellandse Zee: Herodotus vertelde bijvoorbeeld dat meer dan 20.000 schipbreukelingen verslonden werden door zeemonsters in 492 BCE.

In middeleeuwse beestenboeken worden ook verschillende vissensoorten genoemd die mogelijk naar haaien verwijzen. Met zijn – in de woorden van Jacob van Maerlant – afgrijselijke mond, ‘zoals de mond van de hel,’ grote formaat en kenmerkende vinnen vertoont de Zyfius veel overeenkomsten met de witte haai. Ook haalt Jacob de ‘seehont’ (Canis marinus, wellicht weer de doornhaai) aan, een grote vis, ‘verschrikkelijk in furie en vijandigheid.’ Het gaat hier in ieder geval niet om de schattige zeehond die wij gewend zijn.

We zien in de vijftiende-eeuwse ridderroman Lion de Bourges ook hoe een ‘duivelse geest in de vorm van een vis’ meer dan tachtig schepen doet zinken en erin slaagt om onze held Lion te weerstaan. Alleen tussenkomst van God via diens handlanger, de Witte Ridder, doet het monster versagen.

Gehaaide moordmachine

Haaien werden en worden vaak gekarakteriseerd als een totaal on-menselijk en dodelijk intelligent monster. Zo ook in Jaws: “What we are dealing with here is a perfect engine, an eating machine. It’s really a miracle of evolution. All this machine does is swim and eat and make little sharks, and that’s all.”

Het sinistere van Bruce, maar ook wezens zoals de xenomorph uit Alien of de velociraptors uit Jurassic Park, is dat ze te ‘machinaal’ zijn om vreedzaam mee samen te leven. Het zijn, met andere woorden, fysiek superieure, listige, en bovenal meedogenloze jagers. De brutaliteit waarmee ze mensen ‘afslachten’ zet de gangbare assumptie dat mensen bovenaan de voedselketen staan op z’n kop. Wanneer Bruce een strandganger aan stukken rijt, reduceert hij deze persoon eigenlijk tot een hompje vlees in een bikini. Dat raakt een heel primaire angst: onze rationaliteit, waarover we onszelf al sinds Aristoteles op de borst kloppen, doet er weinig toe wanneer we het moeten afleggen tegen de instincten van een intelligenter, sterker roofdier.

Witte haaien zijn echter geen irrationele (moord-)machines: het zijn nieuwsgierige vissen met een complex sociaal leven. Ze jagen solitair, maar gebruiken liever rituelen en uiterlijk vertoon dan geweld om conflicten op te lossen. Hun beet is vaak niet bedoeld om te doden, maar om te verkennen: ze hebben immers geen ledematen om rustig aan iets te voelen wanneer hun zicht en geurzin het laten afweten. De beet van een verwarde haai kan een mens alsnog flink toetakelen, maar dit is uitzonderlijk. Je kunt een haaienbeet eenvoudig vermijden door niet in haaienterritorium of troebel zeewater te gaan zwemmen.

Hardnekkige reputatie

Volgens de International Shark Attack File (ISAF), een overzicht van haaienaanvallen wereldwijd, waren er in 2024 slechts 47 haaienaanvallen op mensen die het niet zelf uitgelokt hadden. Ter vergelijking: muggen zorgen jaarlijks voor meer dan één miljoen doden wereldwijd. Je hebt op vakantie dus meer te vrezen van een muggenbeet dan van een haai.

Toch lijden haaien onder een aanhoudend imagoprobleem. Hoewel haaien alle massa-extincties hebben weten door te zwemmen, is het aantal haaien wereldwijd sinds de jaren ’70 echter zo goed als gehalveerd. Dat komt grotendeels door overbevissing, maar ook door ‘sharking’ (jacht op haaien), vaak aangemoedigd door de angstcultuur rondom haaien die de laatste vijftig jaar werd gevoed door de culturele impact van Jaws (iets wat Steven Spielberg in een BBC radio-interview in 2022 ook betreurde).

Het idee dat haaien, als ze eenmaal mensenvlees geproefd hebben, een voorkeur voor mensen kunnen ontwikkelen (iets wat ook al sinds de Middeleeuwen over wolven beweerd wordt) is niet in de realiteit gegrond. Wij zijn namelijk te benig en onvoldoende voedzaam voor hen.

Toch blijft de mythe van de bloeddorstige haai hardnekkig doorwoekeren via films en videogames. Zo kunnen spelers via games zoals Jaws Unleashed (2006) en Maneater (2021) zelf in de huid van een monsterlijke haai kruipen om op de meest gruwelijke manieren toeristische badplaatsen in een bloedbad om te toveren. Bruce en zijn vinnige nakomelingen in onze populaire cultuur leren ons dus weinig over hoe échte haaien de wereld ervaren. In de plaats daarvan zien we in het donkere wateroppervlak van alle haaienhorror slechts één beeltenis weerspiegeld: die van onszelf.