Gevangenisstraffen zijn pijnlijk ineffectief, als je een vlugge blik werpt op de cijfers: bijna de helft van de veroordeelden gaat binnen twee jaar weer in de fout. Maar is het afschrikwekkende effect van de gevangenis écht zo beperkt? Zouden criminelen zonder straf niet nog vaker in de fout gaan?

Om er meer over te zeggen zou je eigenlijk een experiment willen doen: je pakt meerdere daders op, stuurt een deel naar de gevangenis en geeft de rest een alternatieve straf. Vervolgens vergelijk je de cijfers en weet je zeker wat een celstraf voor gevolgen heeft. Zo’n experiment kan natuurlijk niet, toch deed criminoloog Hilde Wermink van de Universiteit Leiden een studie die er veel op lijkt. Daarvoor focuste ze niet op geruchtmakende moordzaken waarvoor tientallen jaren aan celstraffen worden uitgedeeld, maar op kleinere zaken, met celstraffen tot een jaar, waarbij taakstraffen vaak een alternatieve strafoptie vormen.

Als verdachte word je willekeurig aan een rechter toegewezen en verrassend genoeg beïnvloedt dat de straf die je wacht, vertelt Wermink. “Er zijn rechters die in een ruime meerderheid van de gevallen kiezen voor een vrijheidsbenemende straf. Andere rechters kiezen veel vaker voor taakstraffen of boetes.” Als onderzoeker is dit een droomsituatie, want je kunt veroordeelden die van strenge rechters een celstraf kregen opgelegd, vergelijken met delinquenten die een taakstraf kregen.

Stigmatiserend

Wat blijkt? Gevangenisstraf verlaagt de criminaliteit niet, maar verhoogt deze juist. Celstraffen hangen samen met een zo’n vijftig procent hogere kans op recidive dan alternatieve straffen. Een paar weken of maanden in de cel werken dus averechts, constateerde Wermink. “Dat roept de vraag op: hoe kan dat nou? Het gaat om vrij korte gevangenisstraffen, hoe kan er zoveel verschillen zitten in recidive?”

Misschien is dat helemaal niet zo vreemd, omdat een celstraf een leven behoorlijk kan verstieren. “Sociale controlemechanismen als werk en een relatie voorkomen dat iemand misdaden pleegt. Een gevangenisstraf kan daar zeer schadelijk voor zijn,” vertelt Wermink. “Ook heeft gevangenisstraf een stigmatiserende werking. Gevangenen krijgen een label als crimineel, wat de kansen na vrijlating verslechtert.” Die nadelen wegen kennelijk zwaarder dan het afschrikkingseffect. Genoeg reden om te kijken naar andere strafvormen. Welke alternatieve opties hebben rechters?

Schade herstellen

Taakstraffen vormen het meest voorkomende alternatief voor celstraffen: in 2023 werden er 25.705 opgelegd, tegenover 33.965 detenties. Maar wat ís een taakstraf eigenlijk? Dat ligt eraan: een rechter legt de straf op, maar Reclassering bepaalt de invulling. Die dienst spreekt van werkstraffen, waarbij het precieze werk in overleg met de veroordeelde wordt gekozen. Zorgcentra bieden bijvoorbeeld werkplekken aan, maar ook bij defensie kunnen taakgestraften een tijdje meedraaien. Ook het spreekwoordelijke ‘schoffelen’ bestaat echt. Plantsoenonderhoud behoort samen met schoonmaak- en onderhoudswerkzaamheden tot de meer voorkomende vormen, al vormt het slechts 17 procent van alle werkprojecten, tonen cijfers die Reclassering toestuurde. In alle gevallen verrichten veroordeelden hun werk onbetaald, tot een maximum van 240 uur.

Bij taakstraffen is de recidive 34 procent, flink minder dus dan bij celstraffen (47 procent). Bijkomend voordeel is dat de taakstraf een herstellend element kent, vertelt criminoloog Gwendolyn Koops-Geuze, die aan Erasmus University Rotterdam promoveerde op het effect van taakstraffen voor jongeren. “Vanuit het herstelrechtperspectief is het idee dat je iets terugdoet voor de samenleving, als een manier om de schade te herstellen die is ontstaan door de misdaad.” Met name in het jongerenstrafrecht wordt belang gehecht aan een goede match tussen de misdaad en het soort taakstraf, omdat dat vooral een pedagogisch doel heeft.

Betalen of voorwaardelijk

Boetes gelden voor volwassenen als derde mogelijke hoofdstraf, die op zichzelf staand kunnen worden opgelegd. Een boete kan maximaal liefst 1.070.000 euro bedragen (en minimaal 3 euro). In Nederland worden geldboetes in zo’n twintig procent van de gevallen opgelegd: zo’n 15.000 keer per jaar.

Verkeersmisdrijven vormen de grootste categorie van de strafzaken waar boetes aan te pas komen: in 2023 grofweg de helft van de gevallen, waarvan rijden onder invloed dan weer de hoofdmoot vormt. De ruim 8 miljoen verkeersboetes die in 2023 werden uitgeschreven, tellen trouwens niet mee in deze cijfers. Lichte verkeersovertredingen vallen buiten het strafrecht.

Bij het bepalen van de straf kan de rechter ook kiezen om een van de drie straftypen (deels) voorwaardelijk te maken. Vooral bij celstraf gebeurt dat regelmatig: van alle opgelegde celstraffen was 38 procent in 2023 geheel voorwaardelijk. Pas als de veroordeelde zich niet aan bepaalde voorwaarden houdt, gaat de straf werkelijk in.

Dat klinkt tamelijk vrijblijvend, maar aan voorwaardelijke straffen kunnen tal van voorwaarden worden verbonden, vertelt onderzoeker Sanne Boschman van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Datacentrum. “Vaak moet een veroordeelde zich bijvoorbeeld wekelijks of maandelijks melden bij reclassering.” Ook kan een locatieverbod worden opgelegd, gecontroleerd met een enkelband, zodat een dader bijvoorbeeld niet in de buurt van diens slachtoffer mag komen. Daarnaast kunnen mensen worden verplicht zich te laten behandelen, bijvoorbeeld bij een verslaving of psychische problemen. Die gerichte maatregelen helpen hopelijk om iemand uit de problemen te houden, maar de effectiviteit van voorwaardelijke straffen is nog niet uitvoerig onderzocht.

Pedagogische aanpak

In het jeugdstrafrecht hebben rechters nog een alternatief voor de reguliere taakstraf. Ze kunnen in plaats van een werkstraf ook een leerstraf opleggen, vertelt Koops-Geuze. “Dat is een korte gedragsinterventie. Jongeren volgen bijvoorbeeld een cursus om te leren hun woede te beheersen of conflicten op oplossen zonder geweld.” Dat lijkt winst: uit het promotieonderzoek van Koops-Geuze blijkt het leerelement van werkstraffen vaak vrij beperkt, ook al is zelfontwikkeling ook daar een doel. “Je ziet dat het leerelement bij de werkstraf soms een beetje verloren gaat. Dat heb je wel nodig om het maximale te halen uit een taakstraf, ook op langere termijn.”

Zouden leerstraffen mogelijk ook een uitkomst zijn voor volwassenen? “Bij jongeren is het brein nog niet helemaal volgroeid, daar is bijsturing nog goed mogelijk,” vertelt Koops-Geuze. “Bij een veertiger zijn de mogelijkheden om nieuw gedrag aan te leren beperkter.” Tegelijkertijd zijn er genoeg volwassenen voor wie de meer pedagogische aanpak van het jeugdstrafrecht wellicht zou werken. “Als een volwassene psychische en sociale vaardigheden mist die nodig zijn om te stoppen met criminaliteit, dan zou een leerstraf vermoedelijk meer baat hebben dan een kale celstraf of werkstraf.” De vraag is wel of we dat ook acceptabel zouden vinden. “Bij volwassenen speelt boetedoening een grotere rol in het bepalen van de straf, bij jongeren is het voornaamste doel pedagogisch.”

Lekker makkelijk

Rechters hebben dus behoorlijk wat opties, maar hoe verhoudt een celstraf zich tot de alternatieven? Opsluiting geldt als de zwaarste straf, waar rechters bij hevige misdrijven sowieso op moeten uitkomen. Bij delicten met celstraffen van hooguit enkele maanden gelden taakstraffen en boetes als mogelijk alternatief.

Een dader komt er niet per definitie makkelijk vanaf als de rechter voor zo’n optie kiest, vertelt Boschman. Amerikaans onderzoek toont dat opsluiting niet altijd voelt als zwaarste straf. “Amerikanen vinden een periode onder toezicht of taakstraf vanaf een bepaalde duur net zo zwaar wegen als gevangenisstraf.” Veroordeelden ervaren ook een enkelband of onbetaald werken dus wel degelijk als straf. Aangezien de alternatieven ook goedkoper zijn dan de gevangenis en leiden tot minder recidive, zijn die opties dus best aantrekkelijk.