Schoonheid van het alledaagse

Mijn zomer stond dit jaar bol van de schoonheid. Op treinreis door Europa bewonderde ik de kleuren van Cézanne in Zuid-Frankrijk en de spitse Duitse Alpentoppen, maar het hoogtepunt was wel een openluchtuitvoering van de opera Cavalleria Rusticana op het San Marcoplein in Venetië. Stuk voor stuk ervaringen van overrompelende, bijna absolute schoonheid.

Maar ook: stuk voor stuk ervaringen die je niet dagelijks meemaakt. Het betreft een bijzondere categorie ervaringen die het onderzoeksobject vormen van een speciale tak binnen de Europese filosofie: de esthetiek. De naam van dit deelgebied komt van het Griekse aisthesis, dat zoiets als ‘waarneming’ of ‘zintuiglijke ervaring’ betekent.

Retourtje supermarkt

Hoewel wij echter voortdurend dingen waarnemen en zintuiglijk ervaren, richt de esthetiek zich vrijwel uitsluitend op het soort bijzondere ervaringen die ik zojuist beschreef. De meeste filosofische aandacht gaat uit naar natuurschoon en de schone kunsten, zoals schilderen of poëzie. Minder tijd gaat naar de toegepaste kunsten, zoals mode- of meubelontwerp. Alledaagse ervaringen blijven überhaupt buiten beschouwing.

Het klinkt vanzelfsprekend. Een wandeling door Venetië is onvergelijkbaar met je dagelijkse retourtje naar de supermarkt en in een museum kijk je anders naar objecten dan naar de prullaria die rondzwerven op je bureau. Kortom, esthetische ervaringen vinden plaats op speciale plekken, verwijderd van ons dagelijks leven.

Alledaagse esthetiek

Juist deze aanname bevragen filosofen die zich sinds kort richten op wat zij ‘alledaagse esthetiek’ noemen. Yuriko Saito is zo’n filosoof, die er een gelijknamig boek (Everyday Aesthetics, 2008) over schreef. Saito opent de aanval op de Europese esthetische aanname dat alleen bijzondere ervaringen het bestuderen waard zijn. Daarbij maakt ze gebruik van de wijsgerige traditie uit haar geboorteland: Japan.

Saito wijst erop dat de Japanse schoonheidsleer juist de esthetische waarde van ervaringen probeert te vangen die op het eerste gezicht onbeduidend lijken. Een bekend voorbeeld zijn natuurlijk haiku’s, die onze aandacht trekken naar het geluid van regen of de zomerse hitte. Maar ook de esthetiek van een traditionele Japanse WC, zoals aangeprezen door schrijver Tanizaki (1886-1965).

Het gaat daarbij niet om het romantiseren van dit soort ervaringen, wat we ook kennen uit de Europese kunstgeschiedenis. Veeleer schuilt het belang van dit soort ervaringen erin dat ze onze blik verscherpen, onze gevoeligheid bevorderen en onze verbondenheid met de wereld realiseren. Esthetiek slaat op die manier een brug tussen ervaring en zorgzaamheid. Niet toevallig onderstreept Saito in een recenter boek het belang van esthetiek voor het opbouwen van zorgzame relaties (Aesthetics of Care, 2022).

Een voorbeeld hiervan zien we terug in het geval van mode. Met onze kleding stralen we uit tot welke groep we willen behoren. Ook kan kleding een middel zijn om respect te tonen, bijvoorbeeld door geen felle kleuren naar een begrafenis te dragen. Ten slotte voelen we verbondenheid met de kleding zelf, die we willen beschermen. Met onze esthetische keuzes dragen we dus letterlijk zorg, voor onszelf, elkaar en de wereld.

Maar je kunt ook denken aan een mooi gerechtje of een prachtige taart. Niet alleen zeggen we in koor hoe zonde het eigenlijk is om zo’n klein kunstwerkje op te eten, we spreken dit ook naar elkaar uit (of posten er foto’s van op Instagram) en vragen zodoende om sociale erkenning van ons oordeel.

 Pindakaasboterhammen

Toch blijft ook in deze voorbeelden de speciale ervaring de boventoon voeren. We besteden extra aandacht aan onze kleding voor bijzondere gelegenheden. Ook zie ik op mijn scherm zelden foto’s van broodtrommels met pindakaasboterhammen langskomen. We vinden dat niet meer dan normaal en zien er geen kwaad in. Toch kan deze speciale-ervaringen-esthetiek volgens Saito weldegelijk kwalijke gevolgen hebben.

Concreet stelt Saito dat de Europese schoonheidsleer ons onvoldoende helpt om de zorgzaamheid te ontwikkelen waar de wereld nu behoefte aan heeft. Saito denkt daarbij voornamelijk aan het milieu. Schilderachtige landschappen, zoals de Veluwe of Schiermonnikoog, krijgen juridische bescherming, evenals schattige of indrukwekkende dieren, zoals de eekhoorn of de wolf. Tegenover alledaagse flora en fauna, zoals de struiken in de berm of de insecten die zich daar ophouden, stellen we ons onverschilliger op.

Volgens Saito schiet de Japanse esthetiek hier te hulp, ten dele omdat zij traditioneel slijtage, verval en veroudering weet te waarderen. Saito wijst hier op Boeddhistische invloeden, die aansporen de vergankelijkheid te omarmen en onze onderlinge verbondenheid hierin te erkennen.

Gouden lijm

Denk maar aan kintsugi (金継ぎ), een soort gouden lijm die benadrukt (in plaats van verhult) dat een kopje in het verleden gebroken is. Of denk aan de schrijver Kenkō (1283-1350) die schrijft over de lelijkheid van een huis dat perfect aan kant is en waar ieder teken van leven is weggestoft.

Een dergelijke waardering voor dingen die in verval, beschadigd of gebroken zijn, lijkt des te moeilijker in de hedendaagse consumptiemaatschappij, waar het makkelijker dan ooit is om dit soort zaken weg te gooien. Wie repareert er nog een broek als je ook gewoon een nieuwe kunt kopen bij de H&M? Een Japans schoonheidsgevoel is op dit punt wellicht van belang.

Uiteraard zitten er grenzen aan Saito’s verhaal, die zij zelf ook erkent. Milieuproblematiek en hyperconsumptie los je bijvoorbeeld niet enkel op door een nieuwe vorm van esthetiek. Wel levert zij een belangrijke bijdrage hieraan.

Ook kunnen we onze smaak verfijnen, maar dat betekent niet dat we onze smaak kunnen bevelen. Dat is ook niet wenselijk, nu het waarderen van schoonheid een zekere speelsheid veronderstelt die door een al te strikte moraal of onnodig streng verstand de nek om gedraaid wordt. De muziek van Wagner blijft bijvoorbeeld prachtig, ook al was hij een antisemiet.

Ten slotte moeten we kritisch zijn op een vermeende ‘verheven’ Japanse esthetiek die tegenover een ‘verdorven’ Europese staat. Niet alleen maakte de Japanse overheid dankbaar gebruik van dit soort verhalen in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog, maar het leidt mogelijk ook de aandacht af van de milieuproblematiek en consumptiecultuur van het hedendaagse Japan.

De belangrijkste les van Saito is dus niet dat de Japanse filosofie superieur is aan de Europese, maar wel dat deze traditie ons erop wijst dat je niet naar Venetië hoeft af te reizen om esthetische ervaringen te ondergaan. Dit soort ervaringen vinden we ook in ons dagelijks leven, zij het met de nodige aandacht, moeite en – uiteraard – zorgzaamheid.