Hoe misinformatie over de pil zich verspreidt op TikTok

Een vrouw die niet aan de pil is, valt op mannelijkere mannen. Logisch, want ‘mannelijker’ betekent meer testosteron, en dus een beter immuunsysteem. Het klinkt misschien overtuigend, maar voor wat deze zelfbenoemd hormoonexpert op TikTok beweert is geen enkel bewijs. Het is misinformatie, en dat is wijdverspreid op sociale media, vrezen artsen. 

Ook Bertho Nieboer, gynaecoloog in het Radboud UMC, heeft er ervaring mee. “Dan kom ik na een gesprek en lichamelijk onderzoek in overleg met de patiënt tot een behandeling”, vertelt hij. “En dan hoor ik drie maanden later dat ze niet begonnen is, omdat op Facebook stond dat ze er haaruitval van zou krijgen. Dan hebben we allebei kostbare tijd verspild.”

Tiktoks

Communicatiewetenschapper Hans Westerbeek herkent het verhaal: “Artsen zijn gealarmeerd, maar ook breder in de samenleving leeft het idee: jonge vrouwen zien allemaal onzin op sociale media als TikTok, en daardoor maken ze soms onverstandige keuzes.” Hij vroeg zich af: wat krijgen vrouwen dan daadwerkelijk te zien? Omdat hij zelf niet de doelgroep van TikTok is, vroeg hij een masterstudente, Julia Kooij, om hem te helpen. “We hebben 285 video’s van TikTok gehaald waar het woord ‘anticonceptie’ in de beschrijving staat. Ik moet ‘tiktoks’ zeggen van Julia, ‘video’s’ is voor boomers.”

Westerbeek en Kooij bekijken alle tiktoks, om patronen te ontdekken in vorm en inhoud. Zo categoriseren ze de filmpjes in verschillende genres. Westerbeek: “Een heel populair genre is ‘storytime’, waarin iemand in een intieme setting een persoonlijk verhaal vertelt. Zulke filmpjes zijn vaak niet geëdit en een beetje imperfect, dus de telefoon valt halverwege een keer om ofzo.” In deze tiktoks vertellen jonge vrouwen over hun ervaringen met bepaalde vormen van anticonceptie, bijvoorbeeld over pijn bij het plaatsen van een spiraaltje, of hoe ze zich voelen wanneer ze stoppen met de pil.

Een ander genre heet ‘informatief’. Westerbeek legt uit: “Dan gaat iemand iets uitleggen over een bepaald onderwerp. Iemand vertelt bijvoorbeeld over eiwitpoeders die je dan bij hem moet kopen, maar het kan ook een arts zijn die uitlegt wat er gebeurt als je een koperspiraaltje laat plaatsen.”

Evangelische kerk

De grote vraag is natuurlijk: hoeveel onzin bevatten de tiktoks nou echt? Westerbeek: “Wat opvalt: ongeveer driekwart van onze tiktokverzameling bevat helemaal geen misinformatie. Terwijl we alles meetellen waar geen bewijs voor is, ook als het maar om een bijzinnetje gaat.” Wat het vaakst voorkomt zijn filmpjes met eigen ervaringen, in het storytime-genre. Dat is geen misinformatie, zegt Westerbeek: “Als iemand zegt: ik ben drie weken ziek geweest na het plaatsen van een hormoonstaafje, dan is dat kennelijk zo. Zulke verhalen kunnen hooguit een verkeerd beeld geven van hoe vaak iets voorkomt. Als in de bijsluiter staat dat één procent van de mensen last heeft van een bijwerking, maar je ziet in driekwart van de tiktoks over dat middel een negatief verhaal, dan ontstaat toch een misvatting.”

Dokters Vandaag

Westerbeeks verzameling bevat ook tiktoks van artsen. “Die zijn echt anders dan filmpjes van niet-artsen,” legt hij uit. “Het is bijvoorbeeld een dokter in een witte jas die in een behandelkamer achter een bureau zit, met een skelet ernaast. Er is duidelijk goed over nagedacht, het is niet spontaan zoals de storytime-tiktoks.” Gynaecoloog Nieboer maakt ook zulke filmpjes, als onderdeel van Dokters Vandaag: een organisatie die video’s maakt voor sociale media waarin medische professionals hun kennis delen. In een eigen onderzoek door studenten van het Erasmus MC zagen zij ook veel soorten video’s, van persoonlijke verhalen tot filmpjes over onzinnige hormoonbalansmethodes. “Ik denk dat we als artsen meer de lead moeten nemen”, zegt Nieboer. “We moeten werken aan het imago van de beroepsgroep. En uiteindelijk is het beter voor de gezondheidszorg en voor de betaalbaarheid ervan als mensen snel met de juiste informatie in aanraking komen.”

De traditionele opzet is een bewuste keuze. “We willen niet te veel opsmuk, het gaat om de inhoud. Ik hoor wel eens: het zijn best saaie filmpjes, maar ja, daarom duren ze ook maximaal 2 minuten. Een betrouwbare boodschap heeft geen flitsende animaties nodig.” En kennelijk werkt het, want de filmpjes worden goed bekeken – al krijgen de doktersfilmpjes in Westerbeeks TikTok-collectie gemiddeld minder views dan die van influencers. “Het is natuurlijk heel moeilijk om de impact van zoiets te meten,” zegt Nieboer. “Maar vrouwen vertellen me dat ze mijn filmpjes gezien hebben. Onderzoek laat zien dat de website thuisarts.nl honderdduizenden huisartsconsulten heeft gescheeld. Als mensen goede informatie kunnen online kunnen vinden, ontlasten we de zorg.”

Identificatie

Alex Schouten is expert op het gebied van digitale media. Hij juicht toe dat artsen betrouwbare informatie online verspreiden, maar twijfelt aan de effectiviteit. “Het algoritme zorgt dat je bepaalde filmpjes niet tegenkomt. Als je vooral make-up-influencers volgt, krijg je nooit artsen te zien. Daarbij: als je al een overtuiging hebt, dan ga je door objectieve informatie niet opeens van mening veranderen. Net als met roken: je moet mensen uitleggen dat het ongezond is, maar ze stoppen daardoor niet.”

Hoe komt het dat mensen medische informatie soms eerder aannemen van een influencer dan van een dokter? “In elk onderzoek zien we dat twee factoren influencers overtuigend maken,” legt Schouten uit. “Ten eerste vertrouwen: is deze persoon een expert op dit gebied? En identificatie: lijkt deze persoon op mij? Goede influencers hebben beide.” Met een arts in een witte jas kun je je als vrouw vaak minder identificeren, zeker als het een man is die over anticonceptie praat. Schouten: “Mensen hebben heus wel vertrouwen in dokters. Maar als een influencer betrouwbaar overkomt én het is iemand die tot je eigen groep behoort en tegen wie je opkijkt, dan overtuigt diegene nog meer.”

Proteïneshakes

Een alternatief is dan ook dat niet artsen zelf, maar influencers worden ingezet om betrouwbare medische informatie te geven. Zijn zulke ‘gezondheidsambassadeurs’ succesvol? “Dat werkt inderdaad wel”, zegt Schouten. “Het is natuurlijk niet zo dat mensen na één filmpje massaal naar de winkel rennen voor condooms. Maar we zien wel een kleine verschuiving in de houding ten opzichte van bepaalde middelen.” 

Toch zijn er nog weinig samenwerkingen tussen artsen en influencers. “Bij gezondheidsinformatie wil je natuurlijk zeker weten dat het helemaal klopt. Maar influencers willen een boodschap zelf ontwerpen. Ze moeten authentiek overkomen, dus ze kunnen niet zomaar een verhaal gaan voorlezen dat niet in hun straatje past. Iemand die steeds proteïneshakes aanprijst kan niet opeens medische informatie gaan geven.”

Behalve influencers en artsen zijn er natuurlijk andere partijen die kunnen bijdragen aan goede medische informatieverspreiding. “De overheid is de grote afwezige in dit verhaal”, zegt communicatie- wetenschapper Westerbeek. “Verzekeraars zouden ook iets kunnen doen, in het kader van preventie en voorlichting over medicijngebruik.” En socialemediabedrijven zouden misinformatie op hun platforms kunnen tegengaan. Schouten: “Een bedrijf als TikTok mag daar wel verantwoordelijk in nemen. Maar ja, krijg dat maar eens voor elkaar.”