Al sinds de negentiende eeuw is de evolutietheorie binnen de wetenschappelijke wereld algemeen aanvaard als verklaring voor het ontstaan van soorten, inclusief de mens. Toch bestaan er heel wat mythen over de evolutie. In de serie ‘Even over evolutie’ bespreekt NEMO Kennslink wijdverbreide misverstanden. In deze aflevering: de mens stamt af van de aap.
Je kent hem vast: de afbeelding van evolutie waarin links een aap staat afgebeeld en helemaal rechts een mens. In het midden staan een soort tussenversies van mens en aap, die van links naar recht steeds meer rechtop gaan lopen. Deze tekening, The March of Progress genaamd, en ontelbaar veel parodieën daarop, vind je onder meer terug op T-shirts, truien, koffiemokken en petten. Net gek dus dat veel mensen denken dat mensen afstammen van de mensapen, zoals de chimpansee. Maar dat is niet waar.
Zelfs in het onderwijs gaat het niet altijd goed. “Het is me altijd bijgebleven dat mijn godsdienstlerares op de middelbare school met overtuiging verkondigde dat we afstammen van gorilla’s”, vertelt Evie Vereecke, hoogleraar Anatomie aan de Katholieke Universiteit Leuven. “Zelfs als zestienjarige dacht ik al: dat klopt niet.” Ze nam geen blad voor de mond en vertelde haar docent dat dan ook. “Daarna deed die docent een beetje boos tegen mij”, herinnert Vereecke zich. Onterecht, want de evolutiebioloog in spe had gelijk: mensen stammen niet af van gorilla’s, en ook niet van chimpansees of andere apen die we tegenwoordig kennen. Waar komt die misvatting vandaan en van wie stammen we dan af?
Twee takjes
De tekening The March of Progress laat direct een denkfout van mensen zien. Het wekt de indruk dat evolutie een rechte lijn is, met een begin- en eindpunt. In werkelijkheid is evolutie veel rommeliger. Het lijkt wel een beetje op een boom: een stam waaruit brede takken groeien die zich naar alle kanten vertakken. “De blaadjes aan het einde van de takjes stellen alle organismen voor die nu leven”, zegt Vereecke. Dat zijn bijvoorbeeld mensen en chimpansees, maar ook muggen, paardenbloemen en algen. Stel: we beginnen bij ons eigen spreekwoordelijke blaadje, de mens, en we volgen het takje terug richting de stam. Dan kijk je als het ware terug in de tijd. “Als je het takje blijft volgen, zie je dat er twee takjes van dezelfde moedertak afstammen”. Het tweede takje leidt naar het blad van de chimpansees.
Chimpansees zijn onze naaste familie. Omdat we dezelfde voorouder hebben, zijn we eigenlijk neven en nichten van elkaar. Wie was die voorouder dan en hoe zag hij eruit? “Onze gemeenschappelijke voorouder was noch mens, noch chimpansee”, verklaart Vereecke. Hoe hij er precies uitzag, is niet helemaal duidelijk wegens het gebrek aan fossielen. Wel weten biologen dat de voorouder behaard was, en grijpende voeten en een kleine schedel had, net als apen. Nieuw onderzoek suggereert bovendien dat onze voorouder al rechtop liep én in bomen klom, al wordt die bewering door sommige biologen in twijfel getrokken.
Andere richting
Mensen en chimpansees ontstonden ongeveer zeven miljoen jaar geleden uit deze gemeenschappelijke voorouder. Zoiets gebeurt niet van de ene op de andere dag. In het begin ging dat bovendien nog behoorlijk rommelig: de twee leken nog zoveel op elkaar dat ze samen nakomelingen konden krijgen. “Het DNA vermengde zich toen nog met elkaar”, aldus Vereecke. Door opstapelende mutaties in het DNA groeiden de twee steeds verder uit elkaar, waardoor er uiteindelijk twee totaal nieuwe groepen ontstonden: mens en chimpansee. Dat betekent dat beide soorten zich zeven miljoen jaar lang hebben ontwikkeld, zich hebben aangepast aan de veranderende omgeving, en dat mutaties zich zeven miljoen jaar hebben opgestapeld in hun DNA. Mensen en mensapen zijn dus evenveel geëvolueerd, alleen in een andere richting.
De kennis over de evolutie van mens en aap komt deels uit fossielen, deels uit genetische informatie. Daarmee ontrafelen wetenschappers de enorme evolutionaire boom. “Biologen vergelijken de DNA-code van organismen, zoals die van mensen en chimpansees”, vertelt Vereecke. Daaruit leiden ze af hoeveel het DNA op elkaar lijkt en stellen ze vast hoe verwant de twee organismen zijn. Tegenwoordig lukt het wetenschappers ook om DNA uit fossielen te isoleren. De Zweedse wetenschapper Svante Pääbo ontrafelde bijvoorbeeld het genoom van de neanderthaler en ontving daarvoor in 2022 de Nobelprijs. Met al dit soort hulpmiddelen kunnen we niet alleen de randjes van de enorme evolutionaire puzzel leggen, maar ook de takken binnenin steeds beter positioneren.
Er bestaat geen twijfel: mensen en apen zijn familie. De chimpansee is onze directe neef en dus niet onze voorouder. Wordt het na bijna zestig jaar niet eens tijd om een nieuwe, realistischere versie van The March of Progress te tekenen? Een waaier van evolutie misschien?