Een vrouw als boek

Niet iedereen kan zomaar in deze overleveringsketen voorkomen. De personen die erin staan moeten aan een aantal criteria voldoen. En wat heel belangrijk is in deze keten is dat het onafgebroken moet zijn want iedere persoon in deze keten vertegenwoordigt een andere generatie van overleveraars. Rik en Johannes hebben nooit in dezelfde tijd geleefd. Als Rik uit de keten verdwijnt, dan is het een afgebroken keten en zou het chronologisch onmogelijk zijn dat Piet iets direct van Miguel overlevert. Het zou dan een zwakke overleveringsketen zijn. En dat wil je niet hebben wanneer deze uitspraken bijvoorbeeld verzameld worden voor wetten of in de rechtbank.

Letter voor letter onthouden

Laat ik het wat complexer maken. Zaynab gaf les in het boek Shama’il (een verzameling van alle eigenschappen en manieren van de profeet Mohammed) dat geschreven werd door al-Tirmidhi. Zaynab leerde dit werk bij al-Qasim en Raja, die het weer van Abul Qasim hadden. Abul Qasim had dit op gezag van al-Haytham die het vervolgens had overgeleverd op gezag van de auteur Imam al-Tirmidhi. Dit hield in dat Zaynab het onthouden had bij al-Qasim en Raja op dezelfde manier zoals die het hadden geleerd bij Abul Qasim, maar dat wil ook zeggen dat Zaynab het had gememoriseerd en geleerd op dezelfde manier als de auteur van het werk, al-Tirmidhi. Iedere persoon gaf erkenning aan de ander om het door te geven.

Zaynab begon op jonge leeftijd met het behalen van de vele certificaten om vervolgens les te geven aan verschillende madrassa’s (scholen) en majalis (bijeenkomsten) in Damascus, Syrië. Zo mocht ze al op zesjarige leeftijd na een schriftelijke erkenning van bekende moslimgeleerden bepaalde werken mondeling doorgeven. Stel je eens voor om hele boeken uit je hoofd te kennen, letter voor letter. Zaynab moest dit doen – niet aan de hand van het boek – maar door haar geheugen te trainen en goed te luisteren.

Zij begon met lessen in het ‘aanhoren van’ (sami‘at min) bepaalde werken die hardop gelezen werden door de docent maar ook schriftelijk werden genoteerd door de student. Ze heeft jaren besteed aan het bestuderen van vele werken, waaronder de bekende grote hadith collecties, zoals Sahih Boekhari, Sahih Moeslim, de Sunan van Abi Dawoed en de Muwatta van Malik. Ze kende al deze werken, maar ze kende ook de volledige lijst met namen van alle shaykhs (geleerden) van een geleerde. Ze wist precies wie er welk werk bij wie gestudeerd had. Op latere leeftijd begon ze deze werken te doceren.

Een van de bijeenkomsten waar Zaynab bij aanwezig was, hetzij alleen en soms met mannelijke collega’s waren de majlis al-sama‘ (bijeenkomst voor het aanhoren van een hadith compilatie en andere werken in verschillende velden van de religieuze training). Zaynab moest de nauwkeurigheid van een tekst die opgelezen werd verifiëren. De tekst zelf werd in zo’n setting niet echt bestudeerd, en ook werd die niet besproken. Het draaide namelijk niet om de betekenis en exegeses (tafsir). Een student leest hardop terwijl de overige studenten hun eigen kopieën controleren en er zeker van zijn dat die identiek is aan de tekst die opgelezen wordt. Deze bijeenkomsten, de majlis al-sama‘, waren voordat uitgeverijen ontstonden de beste manier om de nauwkeurigheid van een handgeschreven tekst te verzekeren. Ook was het normaal dat studenten aanwezig waren bij vele sessies van dezelfde tekst zodat hun kopie trouw was aan het origineel.

Zaynab had een goede connectie binnen de intellectuele cirkels van haar tijd en was heel interactief met alle studenten, zowel de mannen als de vrouwen. Ze organiseerde volksbijeenkomsten in openbare ruimtes en mensen uit alle uithoeken kwamen naar haar toe vanwege haar bekendheid. Ze zat op dezelfde lijn als alle mannelijke traditionalisten van haar tijd. En dat was heel uniek voor Zaynab, want vrouwen waren een hele lange tijd afwezig geweest wat betreft religieuze educatie. En Zaynab bracht vrouwen actief terug in het veld door aan beiden les te geven en soms zelfs samen met een mannelijke collega. Op latere leeftijd gaf zij ook certificaten (ijazah) aan hen zodat zij haar opgedane kennis weer mondeling konden doorgeven. Ze bleef doceren totdat zij overleed op 94-jarige leeftijd. Vandaag de dag onderwijzen de moslimgeleerden nog altijd o.a. de sunan (compilatie van hadith) van Aboe Dawoed door de isnad van Zaynab. Een aantal onderdelen van de hadith collecties zijn intact gebleven dankzij de sterke overleveringsketen van Zaynab bint Makki.