Een examen voor ouders

Kinderen als een soort luxeproduct, voorbehouden aan slechts de ‘beste’ 0,1 procent van de wereldbevolking; een recht dat je moet verdienen. In de sciencefictionfilm ‘The Assessment’ schetst regisseur Fleur Fortuné een dystopische wereld waarin kinderen krijgen niet langer vanzelfsprekend is. De film duikt daarmee in de complexe vraagstukken rondom wensouderschap. Hoe ver moet je willen gaan om een kinderwens in vervulling te laten gaan? En in hoeverre moeten we een nog hypothetisch kind beschermen tegen het even zo hypothetische falen van de ouders? ‘The Assessment’ komt met vergaande antwoorden, maar hoe zit het met de rechten van wensouders en hun mogelijke nakomelingen anno 2023? Moet iedereen zomaar kinderen kunnen krijgen?

Veel mensen denken dat het ‘recht op kinderen’ grondwettelijk is bepaald. Docent Rechtstheorie Lisette ten Haaf legt uit dat dit iets genuanceerder ligt, want “reproductieve vrijheid – dus het recht op een kind dat genetisch aan jou verwant is – is nergens in de wet vastgelegd.” In de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens wordt met artikel acht wel het ‘recht op respect voor het privé-, familie- en gezinsleven’ beschermd. Onder dat stukje valt volgens het Europese hof ook het ‘recht op de keuze om genetisch ouder te worden’, legt Ten Haaf uit. “Je hebt niet zo zeer recht op een kind. Dat kan ook niet, want een kind is zelf ook een rechtsobject, daar kan je geen recht op hebben. Dat is net zoiets als het recht op een partner. Die partner heeft op zijn of haar beurt ook het recht om ja of nee te zeggen tegen een relatie.”

Dat betekent dus dat men niet zozeer recht heeft op het krijgen of hebben van kinderen, maar op het willen daarvan. Niet in de laatste plaats omdat het kunnen krijgen van een kindje niet voor iedereen een gegeven is. Het idee dat het krijgen van kinderen iets rechtmatigs is, leidt vaak tot verdriet en vertwijfeling bij ouders die niet via de natuurlijke weg een kindje kunnen krijgen, weet zorgethicus Annelies Hommens-van de Steeg: “Daaruit spreekt een soort vanzelfsprekendheid. Je wil een kind, dus krijg je een kind. Maar zo werkt het in de praktijk vaak helemaal niet.”

Wanneer het krijgen van een kind niet langer vanzelfsprekend is, worden wensouders vaak geconfronteerd met soms bijna existentiële vragen. “Je wordt gedwongen je af te vragen hoe graag je dit wil. Zeker wanneer het na een of twee pogingen niet lukt. Hoe lang ga je dan nog door?” Volgens de zorgethicus voelt het afbreken van een traject voor veel wensouders als falen of opgeven. “Onze maatschappij is zo ingericht op het succes van een kinderwens. We leren al van jongs af aan dat het vrouwenlichaam gemaakt is om een kind te baren en dat echte mannen zich kunnen voortplanten. Er is nauwelijks ruimte voor verhalen waarin dat niet lukt.”

In ‘The Assessment’ dringt de vraag hoever je moet willen gaan om een ouderwens te vervullen zich ook regelmatig op. Het centrale echtpaar Mia (Elizabeth Olsen) en Aaryan (Himesh Patel) is goed genoeg bevonden om in aanmerking te komen voor ouderschap, maar daarmee zijn ze er nog niet. Ze moeten eerst het zogenoemde ‘assessment’ succesvol doorstaan. Een week lang krijgt het echtpaar een ‘assessor’ in huis die hen kritisch zal evalueren. 

Niets blijft daarbij onbesproken. Speeksel, sperma en vaginaal vocht worden ingenomen, er wordt gevraagd naar eerdere relaties, dromen, trauma’s. Zelfs hun seksleven wordt doorgelicht, letterlijk. Stoïcijns kijkt assessor Virginia (Alicia Vikander) toe terwijl Mia en Aaryan de liefde bedrijven. Naarmate de film vordert ontaardt het assessment steeds meer in een extreem psychologisch spel waarin Virginia vooral misbruik lijkt te maken van haar kwetsbare kandidaten. Maar voor Mia en Aaryan is falen geen optie.

De extreme controle die ‘de staat’ in ‘The Assessment’ uitoefent op de voortplanting van haar burgers, roept vooral associaties op met totalitaire regimes als China. Toch wordt ook in Nederland het ooit bijna vanzelfsprekende recht van wensouders steeds vaker ter discussie gesteld. Zo is het in 2020 in de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (Wvggz) mogelijk geworden om anticonceptie op te leggen aan vrouwen met psychiatrische problemen.

Volgens Ten Haaf is het bij wetgeving belangrijk om de vraag te stellen wie of wat we met een wet precies beschermen. Zelf richt zij zich in haar onderzoek op de rechten van wat zij het ‘toekomstige kind’ noemt: “Dus het kind dat nog niet verwerkt is, maar waar in het debat over bijvoorbeeld gedwongen anticonceptie wel vaak naar verwezen wordt.” Het blijkt juridisch zeer ingewikkeld om dat hypothetische kind te beschermen. Sterker nog, het is de vraag of je überhaupt wel kan spreken van bescherming wanneer de consequentie is dat je niet geboren wordt. “Want wie heeft er een belang bij het geboren worden? Jij en ik hebben dat niet. Als wij niet waren geboren, dan hadden we niet bestaan en is ons dus ook geen schade toegebracht”, aldus Ten Haaf.

Wat het extra ingewikkeld maakt, is dat het ‘toekomstige kind’ geen juridische status heeft. “Na conceptie kunnen we spreken van een foetus en van een moment dat die foetus voor de wet als kind en dus als rechtspersoon gezien wordt. In de VS is dat in sommige staten al bij de conceptie, waardoor bijvoorbeeld abortus heel erg aan banden kan worden gelegd, maar in Nederland is een kind pas een rechtspersoon bij de geboorte.” De consequentie daarvan is volgens Ten Haaf dat de wet “weinig aanknopingspunten biedt om bijvoorbeeld dwangmaatregelen op te leggen aan zwangere vrouwen die kampen met een verslaving.”

Goede ouders

Een goede ouder ben je niet simpelweg door over voldoende financiële middelen te beschikken of fysiek en mentaal gezond te zijn. Om dat te bewijzen test Virginia in ‘The Assessment’ ook de opvoedkundige capaciteiten van Mia en Aaryan. Door zichzelf als lastig kind voor te doen bijvoorbeeld. Het levert grappige en tegelijkertijd ongemakkelijke scenes op waarin de volwassen Virginia haar ontbijt door de keuken smijt, wegrent of tegen haar ‘ouders’ schreeuwt. Mia en Aaryan weten op hun beurt niet goed wat van ze verwacht wordt in de surrealistische situaties. Moeten zij streng zijn of juist niet? Moeten ze dingen weigeren en hun grenzen aan geven of toch lijdzaam toekijken hoe Virginia steeds dieper in hun leven wroet?

Een examen voor ouderschap, ook als dit niet dergelijke extreme vormen zou aannemen, zou in onze wereld op de nodige juridische obstakels stuiten, volgens Ten Haaf. Wanneer een kind uit huis geplaatst wordt, is juridisch vastgesteld dat het kind beter af is wanneer het niet bij de ouder(s) woont. “Alleen wanneer is het toekomstige kind beter af? Het enige alternatief is dat het kind niet geboren wordt. Enerzijds is het argument dat wel bestaan onder vervelende omstandigheden nog altijd beter is dan niet bestaan. Maar mensen die voor euthanasie kiezen, geven op hun beurt de voorkeur aan het niet bestaan.” Het is dan ook heel lastig vast te stellen waar bij zo’n ouderschapstest de ondergrens dan ligt.

Toch vindt Ten Haaf dat we soms kritischer moeten zijn op wat een kinderwens of ouderschap eigenlijk betekent. Juist in de fase voor de conceptie, volgens Ten Haaf: “De discussie over abortus bijvoorbeeld. Die moet niet gevoerd worden op het moment dat een vrouw, of jong meisje, zwanger is. Maar meisjes, en zeker ook jongens, moeten zich veel eerder afvragen wat het betekent om een kind te krijgen. En zich afvragen of ze die verantwoordelijkheid wel kunnen dragen.”

Bij seksuele voorlichting op middelbare scholen ligt volgens zorgethicus Hommens-van de Steeg de nadruk vooral op hoe zwangerschappen ontstaan en hoe ze voorkomen kunnen worden. “Het willen en kunnen voortplanten is ook daar het uitgangspunt.” Ook volgens Ten Haaf valt daar nog een wereld te winnen: “Onderwerpen als wat het kost en wat het betekent voor je dagelijks leven, komen vaak nauwelijks ter sprake.” De vraag waarom je wel of misschien juist geen kinderen zou willen, wordt op school nauwelijks gesteld.

Dat werkt volgens Hommens- van de Steeg door op de hele maatschappij: “Mensen die geen kinderen hebben, moeten zich vaak verantwoorden. Terwijl we van mensen die wel kinderen willen of hebben geen verantwoording verwachten. Dat is gewoon en gegeven. Terwijl dat eigenlijk andersom zou moeten zijn.”