De mens als festivaldier

Een stoffig veld, bonkende muziek, een handvol kwijt te raken consumptiemunten en heel veel mensen: dat is hoe het festival er vandaag de dag ongeveer uitziet. Maar een paar keer per jaar de massa opzoeken is niets nieuws. Van middeleeuwse processies tot dance-events en van Romeinse landbouwfeesten tot poppodia. De vorm verandert, maar het verlangen om met anderen – vaak vreemden – samen te komen, blijft. Maar waarom eigenlijk?

Goede burger

Al in de Grieks-Romeinse oudheid bestonden er festivals, vertelt cultuurhistoricus Floris Meens van de Radboud Universiteit. “Die waren voornamelijk bedoeld om de goden gunstig te stemmen.” De ‘Dionysia’ bijvoorbeeld, festivals in het oude Athene ter ere van de god Dionysus. Tijdens deze meerdaagse festivals werden niet alleen offers gebracht en processies gehouden; er was ook ruimte voor entertainment zoals lofliederen en theatervoorstellingen. Ook tijdens de middeleeuwen bleven vieringen belangrijk. “Al stonden de evenementen die toen in West-Europa werden georganiseerd, nu in het teken van het christelijke geloof. De festiviteiten bepaalden ook de kalender, doordat ze jaarlijks terugkwamen.”

Een volgende sprong zie je volgens Meens rond de negentiende eeuw. “De welgestelde burgers kregen meer vrije tijd en geld om te besteden. Daarmee kwam ook behoefte aan nieuwe vormen van vermaak en van zelfexpressie.” Festivals kregen ook een nationalistische lading. “Er werden liederen gezongen die de natiestaat vierden, en over wat het betekende om een goede burger te zijn.” Pas in de twintigste eeuw werd het festival toegankelijk voor jongeren. “Ook zij kregen toen meer geld en tijd, wat samen met de opkomst van de popcultuur zorgde voor een eigen consumptiemaatschappij.”

Alles-kan-mentaliteit

Hoewel de vorm van festivals regelmatig verandert, zijn er een paar kenmerken die terugkomen: “Festivals zijn altijd een plek waar mensen samenkomen om een gedeelde ervaring te hebben.” Dat kan een band zijn die je gaaf vindt, maar vaker nog gaat het om sfeer en beleving, aldus Meens. Dure biertjes en vieze wc’s nemen we volgens hem daarom niet alleen voor lief: ze horen erbij. “Als je in je eentje moet douchen met modder op de muren, dan is het vooral ellendig. Maar wanneer iedereen dat doet, is het een gedeelde beleving en herinnering.”

Een ander kenmerkend element is dat er een alles-kan-mentaliteit hangt, vertelt Meens. “Dat komt doordat festivals een afgebakende tijd en ruimte hebben waarin andere regels gelden dan in het normale leven.” Zodra je het festivalterrein oploopt, ben je even geen ‘vader’, ‘student’ of ‘verpleegkundige’, maar gewoon iemand die danst op een veld. “Sociale structuren, hiërarchieën en gedragsnormen vervagen hier tijdelijk, waardoor je even op een andere manier jezelf kan zijn.”

Bubbels of bruggen

Met elkaar feesten kan dus voor verbinding zorgen, maar gaan we om onder vreemden te zijn of zoeken we toch vooral gelijkgestemden op? “Je ziet dat sommige festivals inderdaad nogal niche zijn geworden”, vertelt Meens. “Er is voor elke subcultuur wel een festival, wat voor bubbelvorming kan zorgen. Je smaak wordt immers door diezelfde groep bevestigd. Tegelijkertijd kan je voorkeur ook bevraagd worden, bijvoorbeeld doordat je met nieuwe muziekstijlen in aanraking komt.”

Selectie op smaak zorgt er bovendien voor dat de scheidslijnen die de samenleving in het alledaagse leven verdelen wat meer naar de achtergrond verdwijnen. “Leeftijd, afkomst, opleidingsniveau of geaardheid spelen tijdens deze evenementen een minder grote rol.” Daardoor kun je mensen uit allerlei lagen van de samenleving tegenkomen. Hoewel niet iedereen naar een poppodium komt voor een inhoudelijk debat, kunnen festivals door die gevarieerde samenstelling wel een brug zijn voor mensen met verschillende meningen en opvattingen.

De diepte in

Voor organisaties is het overigens niet altijd makkelijk om te navigeren tussen die verschillende meningen, legt Meens uit. “Ze vragen zich niet alleen af in hoeverre ze een politiek karakter moeten hebben, maar ook hoe expliciet ze dat moeten uitdragen.” Verschillende Europese festivals schrapten bijvoorbeeld het Noord-Ierse hiphoptrio Kneecap uit hun line-up nadat de groep zich op een Amerikaans festival expliciet pro-Palestijns uitsprak. De organisatie van Best Kept Secret maakte een andere afweging en promoveerde deze band afgelopen zaterdag juist naar het hoofdpodium.

Festivalisering

Hoe het festival verder evolueert, is nog lastig te zeggen, maar mogelijk hint de festivalisering van andere sectoren op een nieuwe richting. Want terwijl het festival de laatste decennia voornamelijk gericht was op de popcultuur, zie je de polsbandjes en foodtrucks nu op veel meer evenementen. Zelfs op plekken waar dat eerst ondenkbaar was. “Klassieke muziekfestivals zijn daar een goed voorbeeld van”, vertelt Meens. “Waar je vroeger vooral in concertzalen zat, zie je nu openluchtconcerten, zijn er thematische weekenden en heb je munten nodig voor de wijn.”

Tegelijkertijd zie je dat de term ‘festival’ steeds vaker wordt gebruikt voor evenementen die eerder georganiseerd werden onder een andere naam. “De hoop is dat deze dan aantrekkelijker worden. Denk aan universiteiten die ‘kennisfestivals’ organiseren. Dat werkt soms, maar het moet wel kloppen met wat je aanbiedt. Anders voelt het voor de bezoeker als hipdoenerij.”

Festivals krijgen misschien een andere invulling, het eeuwenoude principe blijft hetzelfde: het loslaten van het vaste regime en gezamenlijke ervaringen beleven. Dat kan met glitter maar ook met een symfonie in de open lucht.