1 april: van blauwe spelling tot de Selfride

Onze allereerste 1 aprilgrap stamt alweer uit 2005. Met een dikke knipoog naar ‘De Grote Eurodiffusie Meting’ hadden we even snel ‘De Grote Huygens-meting’ opgezet. Hierin riepen we al onze lezers op om vrijdag (1 april 2005) tussen 12.30 en 13.00 naar buiten te gaan en hun mobiele telefoons zo hoog mogelijk in de lucht te houden. Als maar genoeg mensen in Nederland en België dit zouden doen, zouden de gezamenlijke mobiele telefoons als één gigantische radiotelescoop in staat zijn om het allerlaatste contact te leggen met de eerder dat jaar naar Titan gelanceerde Huygens-sonde.

Tussen fantastisch en geloofwaardig

Mobiele telefoons als radio-ontvangers voor satellieten; zelf hadden we nooit verwacht dat iemand daar in zou trappen. Maar toen de foto’s binnenstroomden van mensen die met hun mobieltje in de lucht stonden, en zelfs radiostations ons belden voor een interview, moesten we onze mening herzien. We hadden een vrij doorzichtig nepbericht de wereld ingestuurd, maar kennelijk neemt niet iedereen de moeite om het nieuws te ‘factchecken’.

Een nieuwe traditie was geboren. Elk jaar daarna bedacht NEMO Kennislink een nieuwe 1 aprilgrap. De grap had natuurlijk altijd een wetenschappelijk thema, en moest balanceren op het randje van enigszins geloofwaardig en volslagen fantastisch. We probeerden met onze grappen vaak in te haken op de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen en inzichten: een drankje met nanodeeltjes waar je intelligenter van wordt, een kleine DIY-carkit waarmee je van elke bolide een zelfrijdende auto kan maken. Iedereen die iets dieper in het onderwerp zou duiken, moest kunnen ontdekken dat het een 1 aprilgrap was. Daarmee wilden we onze lezers stimuleren om kritisch na te denken en niet alles in de media zomaar voor waar aan te nemen.

Blauwe spelling

Ook had onze 1 aprilgrap een controversieel karakter. Toen er in 2006 een verwoede discussie uitbrak over de groene spelling versus de witte spelling, gooide NEMO Kennislink samen met de Landelijke Onderzoekschool Taalwetenschap (LOT) nog eens olie op het vuur met de introductie van het ‘Blauwe Boekje’. De blauwe spelling was een poging om in de onduidelijkheid die er ontstond over de nieuwe spellingsregels een alternatieve, ‘intuïtievere’ spelling te introduceren, met maar één regel: schrijf het op zoals je het zegt/hoort. Dus geen ‘d’ meer waar je een ‘t’ hoort, en al helemaal geen ‘dt’. En de letter ‘c’? Die werd voortaan een ‘s’ of een ‘k’, afhankelijk van de klank.

De verontwaardigde reacties waren niet van de lucht. Er werd in diverse taalfora druk gediscussieerd over deze ‘taalverloedering’. Even leken de kampen van de groene en de witte spelling zich te verbroederen tegen de komst van deze belachelijke nieuwkomer. En daarmee was de grap wat ons betreft geslaagd.

We wilden laten zien dat taal ‘leeft’. Taalkundigen proberen tijdens een spellingvernieuwing een evenwicht te vinden tussen eenvoudige, alomvattende regels en aansluiting bij het bestaande woordbeeld. De gemaakte keuzes zijn deels een kwestie van smaak en daar valt best over te twisten, zo toont de strijd tussen groene en witte spelling aan.

Stapels enveloppen met haren

In de jaren daarna hebben we onze 1 aprilgrappen steeds meer verfijnd. Zo bevatte elke grap een zogenaamde call to action: van de lezer werd een bepaalde (re)actie gevraagd. Wanneer hij daaraan gehoor gaf, was hij er overduidelijk ingetrapt en ontving de bekende ’1 aprilmelding’. Het gaf ons ook een idee hoeveel mensen er uiteindelijk ingestonken waren.

Onze meest succesvolle grap op dat gebied was wel onze 1 aprilgrap van 2013. Daarin voerden we de (fictieve) geneticus Sarah Geerards op, die op zoek was naar Nederlanders die direct afstammen van de Vader des Vaderlands, Willem van Oranje. Of iedereen maar even wat (hoofd)haren op wilde sturen voor genetisch verwantschapsonderzoek. Dat hebben we geweten: stapels enveloppen met daarin haren van twijfelachtige kwaliteit en herkomst kwamen er binnen bij onze partner in crime, het Meertens Instituut, zelfs nog twee jaar na dato.

In 2015 konden lezers zich opgeven om een Selfride-pakket te ontvangen: een slim kastje waarmee je je eigen auto om kon toveren tot een zelfrijdende auto. Ook hierop kwamen nog bijna tachtig reacties, maar een kwart van de mensen die reageerden had wel door dat het om een 1 aprilgrap ging.

Fake news & alternative facts

Door de jaren heen was de basis van onze 1 aprilgrap altijd dezelfde: wetenschappelijk ‘nepnieuws’ dat tot kritisch denken aanzet. Maar hiervoor is het wel noodzakelijk dat men nepnieuws kan (en wil) onderscheiden van echt nieuws, en tegenwoordig wordt er wel heel snel ‘fake news’ geroepen. Uit onderzoek dat deze maand werd gepubliceerd in Science blijkt bovendien dat nepnieuws zich sneller verspreidt dan de waarheid. Nepnieuws lijkt niet langer meer uit te nodigen tot kritisch nadenken, maar eerder tot het kritiekloos overnemen van ‘alternatieve waarheden’. Daardoor is het meer dan ooit nodig om kritisch te zijn op alles wat je leest of hoort, altijd, en niet alleen op 1 april.