In tijden van corona werken privileges door, ziet geesteswetenschapper Rosemarie Buikema. “Een domino-effect aan oorzaken maakt dat sommige groepen harder getroffen worden dan anderen.” En daar moet je wat mee, post-corona.
Ongelijkheden rond corona zijn niet uit de lucht komen vallen, volgens Rosemarie Buikema.
Flickr.com via Jürgen Telkmann CC BY-NC 2.0‘We zitten allemaal in hetzelfde schuitje’, zeiden politici nog aan het begin van de corona-uitbraak. Het virus discrimineert niet en bedreigt iedereen. Nou, nee. Het idee van corona als de ‘grote gelijkmaker’ was niet lang vol te houden. Arme mensen sterven twee keer zo vaak aan corona als de rijkeren, om maar wat te noemen. Het overlijdensrisico voor een niet-westerse migrant is in de grote steden anderhalf keer zo groot als voor een autochtone inwoner. En kinderen uit kansarme gezinnen liepen een grotere leerachterstand op tijdens de sluiting van de scholen.
Rosemarie Buikema, hoogleraar Kunst, Cultuur & Diversiteit aan de Universiteit Utrecht kijkt niet op van die ongelijkheden. “Een pakket van samenhangende factoren maakt dat sommige groepen harder getroffen worden dan anderen.” Neem iemand met overgewicht, die wordt sneller ernstig ziek van het virus. Maar iemand met overgewicht is niet alleen te dik. Een ongezonde leefstijl gaat vaak hand in hand met een lager opleidingsniveau en inkomen. Gezondheid en sociaaleconomische klasse zijn met elkaar verknoopt, net zoals gezondheid niet losstaat van bijvoorbeeld etnische afkomst, gender en seksuele geaardheid.
Wat moeten we daar nu mee? Terug naar het oude normaal, naar de situatie voor corona, is geen optie, volgens Buikema. “De manier waarop we met sociale verschillen omgaan, het gebrek aan solidariteit en loyaliteit, heeft juist geleid tot een crisis van deze omvang.” Samen met sociaal psycholoog Belle Derks en rechtsgeleerde Linda Senden richtte Buikema vorig jaar het online platform ‘Gender, Diversiteit en covid-19’ op aan de Universiteit Utrecht. Hier verzamelen ze onderzoekresultaten over ongelijkheid, vanuit de sociale wetenschappen, rechten en geesteswetenschappen. De belangrijkste vraag die ze hopen te beantwoorden is: wat betekent ‘herstel’ na de crisis?
Door de coronacrisis zijn moeders noodgedwongen meer onbetaald zorgwerk gaan doen.
Flickr.com via Roel Wijnants, CC BY-NC 2.0Hoe kan het dat sommige groepen – etnische minderheden, vrouwen, mensen met een lager inkomen – altijd de sigaar zijn?
“Als er iets ergs gebeurt, hebben sommige mensen meer om op terug te vallen dan anderen. Dat is wat we privilege noemen. Hoeveel buffers heb je om tegenslagen op te vangen? Iemand met veel familiekapitaal die zich in de lockdown terugtrekt in een landhuis kan zes stappen achteruit zetten voor hij geraakt wordt, terwijl een ander bij de eerste tegenslag bankroet is. Of kijk naar sekseverschillen. Als je in Nederland vrouw bent betekent dat dat je hoogstwaarschijnlijk parttime werkt, waardoor je minder goed verankerd zit in sociale structuren. Vrouwen werken ook nog eens in beroepsgroepen waar door de crisis veel banen zijn uitgevallen, zoals de horeca, kappers en reisbranche. Verlies van inkomen treft hen meer dan mannen, die vaker een vaste aanstelling hebben. Het is een domino-effect.”
De ongelijkheid begint al met naleving van de maatregelen, zegt u.
“Inmiddels hebben we echt wel door dat het niet voor iedereen even makkelijk is zich aan de maatregelen te houden. Ja, voor de welgestelden die comfortabel in grote huizen leven en online mondmaskers, boodschappen en andere spullen bestellen is het relatief goed te doen. Als je krap woont met een groot gezin, en met het ov naar je werk moet, is het al moeilijker. Internationaal is het helemaal drama. Hou maar eens afstand in een vluchtelingenkamp, een township of favela. Handen wassen? Zonder stromend water en zeep lukt het niet. Mondkapjes kosten geld. De maatregelen veronderstellen een basisnorm, die voor het merendeel van de wereld onwerkelijk is. Ook vanuit Nederland bereiken die berichten ons. We zijn niet allemaal een middenklassengezin met een ruime woning en de financiële middelen om tegenslag op te vangen.”
Sommige groepen zullen in een crisis altijd kwetsbaarder zijn dan andere.
Matijs van Meurs, met toestemmingEr zullen altijd groepen zijn die kwetsbaarder zijn dan andere, bijvoorbeeld omdat ze – in het geval van de coronacrisis – in de zorg werken. Blijft zulke ongelijkheid niet altijd bestaan?
“Tuurlijk. Een hoger risico op besmetting hoort bij dat beroep. Maar dan komen we uit op een ander punt: waarom wordt zorgpersoneel zo idioot slecht betaald? Er zijn mensen die in hun joggingpak achter de computer met hun benen op tafel twee ton verdienen, terwijl de mensen die op dit moment de samenleving draaiende houden als pakketbezorgers, leerkrachten en zorgmedewerkers zwaar onderbetaald worden. En toch krijgen we het niet voor elkaar om onze inkomens te delen met deze groep.”
Hoe bouw je een open samenleving met meer gelijkheid?
“Als je werkelijk gelijkheid wil bevorderen moet je op drie niveaus te werk gaan. Ten eerste moet je zorgen voor wetgeving, zoals artikel 1 van de grondwet, waarin staat dat discriminatie verboden is. Vervolgens moet je de samenleving zo inrichten dat mensen toegang hebben tot die wetgeving. Je kan wel een wet hebben, maar de Black Lives Matter- en MeToo-beweging laten zien dat er desondanks nog volop gediscrimineerd wordt. Tenslotte is er op symbolisch niveau werk aan de winkel: we moeten verhalen vertellen en beelden maken waarin gemarginaliseerde groepen niet stereotiep worden afgeschilderd. Denk aan een moeder van drie kinderen met een voltijdbaan. Die wordt steevast als uitzondering neergezet. Laat zien dat en hoe het kan. Creëer een nieuwe norm.”
Realiseren we ons genoeg via welke wegen ongelijkheid zich voordoet?
“Wij proberen de kennis die wij daarover in huis hebben via het platform van onze HUB Gender&Diversity naar buiten te brengen, door bijeenkomsten te organiseren, erover te publiceren en door aan te schuiven bij talkshows. Vorig jaar schreven Belle Derks, Linda Senden en ik een manifest voor de oprichting van een Nederlandse Emancipatie Autoriteit. Aanleiding was het idee van de overheid om een Nationaal Coördinator aan te stellen om discriminatie en racisme te bestrijden. Mooi plan, slachtoffers kunnen voortaan ergens naartoe om te klagen, maar je legt het probleem nog steeds bij hen.”
Black Lives Matter-protest in Nederland.
Flickr.com, via Karen Eliot CC BY-SA 2.0Hoe kan het beter?
“In een open samenleving moet je slachtoffers niet alleen beschermen, maar er ook naar streven dat er geen slachtoffers komen. Leg het probleem niet neer bij het slachtoffer, maar bij de overheid, wiens taak het is om burgers te beschermen tegen discriminatie. We hebben een toezichthouder nodig, een instantie die erop toeziet dat het verbod op discriminatie gehandhaafd wordt. In ons manifest noemen we bijvoorbeeld quota’s: zoveel procent van de werknemers moet vrouw of van kleur zijn, en anders krijg je een boete.”
Wat moet er gebeuren in het post-corona tijdperk?
“Het evenwicht tussen de mens en zijn omgeving is ernstig verstoord, zowel gezien vanuit het klimaat als wat betreft inclusiviteit van minderheidsstandpunten. We ontkomen niet aan klimaatmaatregelen. Ga op zoek gaan naar een andere houding ten opzichte van alles wat leeft op onze planeet. Heroverweeg het idee dat de mens de kroon der schepping is die alle andere soorten kan beheersen. Als je de samenleving duurzaam wil maken, kijk dan ook waar de onvrede vandaan komt. Kijk naar het effect van kapitalisme, neoliberalisme en het patriarchale denken waarin van de witte man verwacht wordt dat hij als eenzame strijder overal een oplossing voor weet te vinden. Black Lives Matter, MeToo en anti-globalisme zijn in elkaar grijpende sociale bewegingen, gericht op inclusiviteit. Misschien moet de witte man, die zich in het centrum van de handelingsmogelijkheden bevindt, ook eens andersdenkende mensen om de tafel uitnodigen om de samenleving op duurzame wijze te herstellen na corona.”