Waarom trap je in nepnieuws?

Vooroordelen

Er is nog meer aan de hand. Volgens psychologen zorgt onze confirmation bias of bevestingsvooroordeel ervoor dat we informatie die onze bestaande gedachten en ideeën over de wereld bevestigen sneller oppikken en eerder geloven. Daardoor kunnen we relatief gemakkelijk een prooi worden van fake news dat aansluit bij wat we toch al dachten, schrijft psycholoog Marleen Hoek op Psychnet.

Het ‘Sylvanagate’, waarvan NRC-journalist Peter Zantingh een uitgebreide reconstructie maakte, is hier een mooi voorbeeld van. In november ging ‘nieuws’ dat voormalig vj en politicus Sylvana Simons het zwarte scheidsrechteruniform wilde vervangen door een niet-racistisch ‘regenboogtenue’ viraal. Uit de duizenden, veelal boze, reacties bleek dat de mensen die erin trapten Sylvana vaak sowieso al niet hoog hadden zitten. “Echt weer iets voor haar”, schreven sommigen en ‘dit had je natuurlijk kunnen verwachten’. Het nepnieuws sloot, kortom, zo goed aan bij hun verwachtingen, dat ze niet geneigd waren kritische vragen te stellen over de herkomst ervan. Sterker nog, ‘ik zou het morgen weer geloven’, schreef iemand.

Ook bij eerdere ‘nieuwtjes’ van de satirische sportwebsite Er mag gezongen worden speelde confirmation bias een rol. Zo was een blogje in juli 2014 dat het Nederlands elftal de penalty’s op het WK voetbal opnieuw zou mogen nemen na vierentwintig uur al 1,4 miljoen keer gelezen. Het was nieuws dat we, een dag na de teleurstellende uitschakeling van Nederland in de halve finale door Argentinië, domweg wilden geloven.

Herhaling

Als nepnieuws eenmaal populair is en mensen het veelvuldig gaan delen, kan er bovendien een illusionair waarheidseffect optreden. Volgens neuropsychologe Lynn Hasher van de Canadese universiteit van Toronto, gaan we naarmate we iets vaker horen of zien, het plausibeler vinden. Omdat het bekend in de oren klinkt, kunnen onze hersenen de informatie sneller verwerken, wat ze interpreteren als een signaal dat klopt.

Dat nepnieuws inderdaad van dit effect profiteert, blijkt uit onderzoek van psychologe Danielle Polage van de Central Washington University (Verenigde Staten) onder vierenveertig proefpersonen. Deelnemers kregen een nieuwsartikel (waarvan ze niet wisten dat het nep was) meerdere malen onder ogen. Ze moesten daarna aangeven of het klopte of niet. Ze dachten daarbij veel vaker dat de informatie correct was dan deelnemers die het artikel ter plekke beoordeelden.

Kokervisie

Nu is onze confirmation bias natuurlijk niet de schuld van het internet – net als illusionaire waarheidseffecten dat niet zijn. Maar de setup van zoek- en sociale media-programma’s kan ze wel versterken. Zo slaat Google bepaalde algoritmes op als we zoeken, waardoor nieuwe informatie vaak aansluit ons eerdere zoekgedrag. Ook is het mogelijk om je te abonneren op nieuwsbrieven of zaken te liken, waardoor we nog selectiever info binnenkrijgen. Door al dat filteren, creëren we als het ware onze eigen online bubbel. Als onze feitenbubbel samenvalt met die van anderen ontstaat er een grotere community waarin de neuzen ongeveer dezelfde kant opstaan.

Hierin verspreiden kwaadwillenden gemakkelijk nepnieuws dat aansluit bij de aard van de bubbel – en daarom eerder geloofd en gedeeld wordt. Doordat we nog maar weinig tegengeluiden horen, wordt onze kokervisie des te sterker. “Juist binnen deze filterbubbels blijven onware berichten rondzingen”, schreven filosofen Marcel Becker en Bart Jacobs dan ook eerder in Trouw.

Volgens Hasher spelen ook nog andere zaken ons parten. “Het illusionaire waarheidseffect is sterker als mensen moe zijn of afgeleid door andere informatie, wat anno 2017 schering en inslag is”, vertelde ze onlangs aan Wired.com.

Zijn we daarmee gedoemd tot een toekomst waarin nepnieuws alleen maar meer invloed uitoefent? Dat hoeft niet. Zoals vorige week op NEMO Kennislink te lezen viel, hebben computertechnici een algoritme ontwikkeld om feiten in een tekst te herkennen, wat erg handig is voor factcheckers. Ook bereiden veel overheden inmiddels bewustwordingscampagnes voor.

Bovendien zal er binnenkort een gedurfd experiment plaatsvinden om nepnieuws de wind uit de zeilen te nemen, dat technische trucs en bewustmaking combineert. Met als hoopvol uitgangspunt dat een ezel zich liever niet twee keer aan dezelfde steen stoot, gaan journalisten van het Belgische, Engelstalige The World Magazine een zogeheten disinfogenerator ontwikkelen. Hiermee kun je zelf een nepbericht creëren en delen op sociale media. Wie daarop klikt, krijgt een melding dat het hier nepnieuws betreft en wat de karakteristieken daarvan zijn. Hopelijk geldt straks dus ook voor nepnieuws: een gewaarschuwd mens telt voor twee.