De helft van de Nederlanders is bang dat Rusland vroeg of laat kernwapens inzet in de Oekraïneoorlog. Maar hoe groot is de kans daarop? En hoe vroeg of laat is het eigenlijk in deze oorlog? Is het eind in zicht?
Sinds de Koude Oorlog zouden er op vliegbasis Volkel zo’n twintig Amerikaanse kernwapens zijn gestationeerd. Dit wordt door autoriteiten bevestigd noch ontkend.
Wikimedia Commons, United States Department of Defense (SSGT Phil Schmitten) via publiek domeinEr wordt voortdurend met nucleaire wapens gedreigd, maar wennen doet het niet. “Als de territoriale eenheid van ons land wordt bedreigd en we ons land en volk moeten verdedigen, zullen we alle middelen gebruiken waar we over beschikken”, zei de Russische president Poetin begin oktober in een tv-toespraak. Het was niet het eerste, en zeker ook niet het laatste dreigement met het gebruik van kernwapens. Er volgden provocatieve Russische uitspraken over een mogelijke ‘vieze bom’ (een bom waar nucleair afval in zit) van Oekraïne, om zichzelf alvast vrij te pleiten bij eigen atoomgeweld. De Amerikaanse president Biden concludeerde dat de nucleaire dreiging terug is op het niveau van de Cubacrisis, het dieptepunt van de Koude Oorlog.
Er volgden weer talloze nieuwe wendingen en hoewel er nu een eerste Russische terugtrekking lijkt te zijn, blijft de atoomdreiging hangen. Volgens een onderzoek in opdracht van de NOS is de helft van de Nederlanders (48 procent) bang dat Rusland in het kader van de Oekraïneoorlog kernwapens zal inzetten. Een op de vijf (20 procent) deelt die vrees niet en 27 procent staat er neutraal tegenover.
Het is een begrijpelijke angst, maar zou die ook uit kunnen komen? En hoe lang zit de wereld nog met deze oorlog opgescheept – is de mogelijke terugtrekking uit Cherson een begin van het einde? Ruslandkenner Evert van der Zweerde (Radboud Universiteit) en strategisch analist Haroon Sheikh (VU en WRR) reageren op deze en andere vragen. Ze hebben goed nieuws en slecht nieuws.
Haroon Sheikh is bijzonder hoogleraar Strategic Governance of Global Technologies aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en senior onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid. Met zijn achtergrond als filosoof, bestuurskundige en politicoloog heeft hij een scherpe kijk op wereldontwikkelingen.
Door Guido van Nispen from amsterdam, the netherlands - Haroon Sheikh, CC BY 2.0Eerst het goede nieuws: de kans dat Rusland een kernwapen inzet is heel klein
Sheikh: “Dat Rusland zogeheten “tactische kernwapens” inzet is onwaarschijnlijk. Maar niet onmogelijk, dat moet ik erbij zeggen. We leven in een tijd waarin klassieke geopolitieke wetmatigheden vaak doorbroken worden – denk alleen al aan Brexit, Trump en zijn houding tegenover democratische instituties, het begin van deze oorlog. Vertrouwde mechanismen van stabilisatie voldoen niet meer. Bovendien zijn er allerlei nieuwe domeinen bijgekomen waarin conflicten worden uitgevochten, zoals cyberspace, de voedselveiligheid, migratie – zelfs vluchtelingen worden door Rusland als wapen gebruikt. De Russische pijpleidingen zijn waarschijnlijk door de Russen zelf gesaboteerd. In die zin is geen enkele actie ondenkbaar. Bovendien kan Rusland niet eindeloos effectief dreigen. Dreigen met kernwapens is een belangrijk pressiemiddel, maar als je het zo vaak herhaalt, moet je op een gegeven moment een keer iets laten zien.”
Waarom is het dan toch zo onwaarschijnlijk?
Sheikh: “Poetin is bad, but not mad. Hij wordt nog steeds door een vorm van rationaliteit geleid. Wat Europa ervan vindt kan hem weinig schelen, maar als hij een kernwapen gebruikt, zou hij de steun van China verliezen, en waarschijnlijk ook van India. China keert zich net als Poetin tegen de Amerikaanse wereldorde, dus daarin zijn ze bondgenoten. Maar China wil niet met vernietiging geassocieerd worden. Dan zou in één klap China’s geloofwaardigheid als belangrijke speler in de nieuwe wereldorde verschrompelen, een rol waaraan dat land ambitieus werkt, door zelf internationale samenwerkingsverbanden op te zetten. China is het enige grote land dat Poetin nu nog steunt. Die steun kan en wil hij niet missen.”
Van der Zweerde: “In de media gaat het vaak over de sterke man en zijn rode knop. Maar het gaat niet alleen om wat Poetin wel of niet wil. Hij is geen absolute alleenheerser, hij moet balanceren tussen verschillende krachten binnen de Russische elite: de geheime diensten en het leger, de oligarchen. Niet omdat deze af zouden willen van het autoritaire bestuursmodel, maar ze kunnen wel voor iemand anders kiezen. Hij moet voortdurend zijn omgeving in de gaten houden. Dat geldt ook voor het krachtenveld in de rest van de wereld. Er is permanent contact tussen de militaire top van Rusland, de NAVO, de VS, China. Ze weten allemaal wat de consequenties zijn als Rusland, of een van de andere landen, naar kernwapens grijpt. Het zou voor Rusland – en zeker voor Poetin – desastreus uitpakken. Zolang hij andere opties heeft zal hij daarvoor kiezen.”
Soms lijkt het alsof hij die opties niet meer heeft. Hij wordt vergeleken met Hitler in zijn bunker, aan het eind van de oorlog. Als hij niets meer te verliezen heeft, is vernietiging de enige mogelijkheid.
Van der Zweerde: “Maar Poetin is een heel ander figuur dan Hitler. Ik denk dat Hitler hoog zou scoren in de DSM-5, veel hoger dan Poetin. Hitler was een heethoofd. Poetin is calculerend, meedogenloos. Maar wel rationeel vanuit zijn prioriteiten. Een beeld dat bij Poetin past is eerder: iemand die in de controlekamer zit en die alle metertjes zorgvuldig in de gaten houdt. Als hij grillig overkomt, komt dit doordat hij bewust verwarring zaait. Hij geeft vaak tegenstrijdige boodschappen. Hij houdt altijd meerdere tactische opties open. Dat doet hij allemaal niet in zijn eentje, hij heeft adviseurs. Lang van tevoren hebben ze bedacht: wat gaat er gebeuren met die gasprijs? Voor een deel hebben ze zich verkeken – met name op het slagveld, en op de reactie van het Westen – maar voor een deel ook niet. De roebel heeft het in 2022 op de financiële markten goed gedaan.”
Dan het slechte nieuws: er is geen reden waarom de oorlog snel zou eindigen
Van der Zweerde: “Het BNP van Rusland is niet enorm; net iets meer dan dat van Spanje. Vroeg of laat zal Poetin dus moeten stoppen met deze oorlog. Maar om daartoe in staat te zijn, zal hij iets moeten hebben om mee thuis te komen. President Biden heeft daar ook meermaals op gewezen: Poetin moet een uitweg hebben. Die uitweg moet de vorm hebben van een buit, bijvoorbeeld erkenning van de annexatie van de Krim.”
Sheikh: “Ja, er moet een buit zijn, maar de Krim wordt dat niet. Ten eerste zou dat betekenen dat Poetin deze oorlog voor niets gevoerd heeft, want de Krim had hij in 2014 al. Dus het zal op zijn minst ook een oostelijk deel van Oekraïne moeten zijn. Ten tweede zal de internationale gemeenschap hem de Krim niet gunnen, want dat zou een signaal zijn dat agressie loont. Dat zou ook desastreuze consequenties hebben voor Moldavië, Georgië en andere landen waarin Poetin regio’s heeft bezet.”
Evert van der Zweerde is politiek filosoof en doceert aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Zijn Radboud Reflects videocollege ‘De man achter Poetin’ werd al meer dan 400 duizend keer bekeken.
Wat is dan een mogelijke exit-strategie?
Sheikh: “Het probleem is dat alle grote spelers er belang bij hebben dat deze oorlog voortduurt. De enige voor wie dat niet geldt is de EU. Maar wij zijn niet een van de grote spelers. Oekraïne is nu niet bereid om tot een deal te komen; het heeft te veel offers gebracht, de strijd staken zou de situatie alleen maar pijnlijker en uitzichtlozer maken. Oekraïne zal geen land opgeven terwijl het nog gebieden aan het terugveroveren is. Voor de Amerikanen is dit wrang genoeg een tamelijk ideale situatie. Het Russische leger verzwakt zichzelf, Amerika kan alles observeren en in kaart brengen, en ook nog eens zonder dat het Amerikaanse levens kost. Op termijn kan het landen als Azarbeidjan, Georgië en Kazachstan beïnvloeden om zelf pijpleidingen aan te leggen, regeringen stimuleren die een andere koers willen varen.”
Dat zal Poetin toch niet laten gebeuren?
Sheikh: “Rusland is een schurkenstaat met een machtig centrum. Denk aan het Oog van Sauron, het centrum van het kwaad in The Lord of the Rings. Moskou is als een oog dat rondkijkt – als het zich op je richt ben je de pineut. Maar het oog kan maar op één ding tegelijk focussen. Het Russische rijk is groot en heel divers. De geschiedenis leert dat Rusland als grootmacht al sinds de Middeleeuwen steeds onverwacht opkomt, maar ook weer plotseling instort. Poetin laat zien dat hij een lange adem heeft, hij rekent ook op een verslapping van de aandacht op termijn en onwil bij de westerse bevolking om de economische gevolgen te blijven voelen. De aandacht voor elk conflict verslapt op een gegeven moment – hebben we het nog over Syrië? – en dan ontstaat er voor hem weer meer ruimte.”