Volgens hoogleraar psychiatrie Jan Dirk Blom hebben we meer dan vijf zintuigen.

Mensen zeggen weleens dat we een zesde zintuig hebben, bovenop de bekende vijf waarmee we zien, horen, proeven, ruiken en voelen. Maar het zijn er veel meer. Volgens hoogleraar psychiatrie Jan Dirk Blom van de Universiteit Leiden hebben wij er zelfs vijftien. “En met alle vijftien kunnen we hallucineren.”

3 februari 2017

“Vijf zintuigen zijn niet genoeg om de complexiteit van de menselijke ervaring te beschrijven”, vertelt Jan Dirk Blom. We ervaren veel meer van de buitenwereld dan we waarnemen via de vijf klassieke zintuigen die Aristoteles al een paar honderd jaar voor Christus beschreef. Wie over een zesde zintuig praat, heeft dus eigenlijk gelijk. Maar dat wil nog niet zeggen dat we dode mensen kunnen zien, zoals in de film The Sixth Sense, die de beroemde filmquote ‘I see dead people’ voortbracht.

Evenwichtszin

De vijf klassieke zintuigen waren het makkelijkst te ontdekken, want de bijbehorende organen zijn nu eenmaal zichtbaar vanaf de buitenkant: ogen, oren, neus, tong en huid. Alleen al onderzoek naar de gevoeligheid van de huid, levert bewijs dat de mens meer zintuigen heeft. Zo liggen er in de huid sensoren voor temperatuur, pijn en druk. “Maar we hebben bijvoorbeeld ook een zintuig voor evenwicht, de stand van lichaamsdelen, seksuele opwinding en tijd”, vertelt Jan Dirk Blom.

Een vrouw die een yogahouding doet op een mat. — Naast de vijf klassieke zintuigen hebben we bijvoorbeeld ook een zintuig voor evenwicht en de stand van de verschillende lichaamsdelen (proprioceptie). Het woord proprioceptie stamt af van de Latijnse woorden proprius (zelf) en recipere (waarnemen).
Flickr, Vi Khoa Duong via CC BY-NC-ND 2.0

“Ook zijn wij in staat om de aanwezigheid van mensen te voelen”, vervolgt Blom. Aanwezigheid van een persoon heeft grote invloed op ons doen en laten. We eten niet zomaar een zak chips leeg, of peuteren in onze neus als er iemand bij is. “Aanwezigheid ervaar je wel degelijk. Het komt nogal eens voor dat mensen alleen thuis zijn en het gevoel ervaren dat er iemand is.”

Blom gebruikt het woord ‘zintuig’ voor een systeem dat informatie ontvangt en zo een conclusie over de omgeving kan trekken. “Die onderverdeling in vijftien zintuigen is zinvol, maar andere indelingen zijn uiteraard ook mogelijk”, zegt Blom. “Het gevoel van seksuele opwinding wordt bijvoorbeeld veroorzaakt door het gevoel van trillen en vibratie, maar ook door temperatuur en zoveel andere dingen die we ervaren van onze buitenwereld.”

In onderstaand filmpje van de universiteit van Nederland legt Jan Dirk Blom uit welke vijftien zintuigen mensen volgens hem hebben.

In zijn kliniek voor Uncommon Psychiatric Syndromes komt Blom hallucinaties tegen bij al deze verschillende zintuigen. “Zo ken ik mensen die seksuele hallucinaties hebben. Zij voelen seksuele aanraking of orgastische gevoelens op momenten dat het totaal niet gepast is.”

Fladderende vleugels

Zintuigen zijn systemen voor het ontvangen van informatie, die ook allemaal eigen hersennetwerken hebben om de binnengekomen informatie te verwerken. Zo verwerkt de occipitaalkwab in de hersenen visuele informatie. Het gebied waar geluid wordt verwerkt, ligt in de temporaalkwab. “Over deze zintuigen weten wij het meest. De wetenschap achter de andere zintuigen is nog meer in ontwikkeling,” legt Blom uit.

“Het is belangrijk om ook aandacht te geven aan de andere zintuigen. Lang geleden sprak ik bijvoorbeeld iemand die op haar schouder een fladderend gevoel ervoer. Wanneer zij opzij keek, zag zij boven haar schouder een los lichaamsdeel heen en weer bewegen, een soort vleugel. Ik vroeg deze vrouw wat zij zou doen als ik een chirurg in consult zou vragen. Haar antwoord was: ‘Ik zou aan de chirurg vragen of hij het fladderende lichaamsdeel weg zou kunnen halen’. Zo realistisch was deze hallucinatie voor haar.”

Dat noemen is een somatische hallucinatie, omdat het in feite een lichamelijke gewaarwording is. Lichaamsgewaarwording is afhankelijk van het zicht, maar ook van evenwicht en proprioceptie. Voor evenwicht hebben mensen een vestibulair zintuig in het binnenoor. Dat zintuig reageert op zwaartekracht, versnelling en rotatie. Het houdt ons zo stabiel op beide benen. Blom vertelt dat hij in zijn kliniek soms mensen die de hele dag door duizeligheid voelen. “Wanneer dat geen oorzaak heeft in het binnenoor, maar in het brein, dan zou je dat een vestibulaire hallucinatie kunnen noemen,” legt Blom uit.

Gesloten ogen

Positiezin (proprioceptie), geeft ons informatie over de stand van het lichaam. Het woord proprioceptie is afgeleid van de Latijnse woorden proprius (zelf) en recipere (waarnemen). Spierspoeltjes (proprioceptors) liggen verdeeld over de spieren en sturen informatie over spierlengte en snelheid van lengteverandering naar het brein, zodat je zelfs met gesloten ogen de stand van je spieren weet. Hierdoor kun je gemakkelijk iets uit je broekzak pakken zonder te kijken.

Wat er kan gebeuren als de proprioceptie (positiezin) in de war raakt, hoor je in deel 2 van ‘De Tripjes’, de serie podcasts met korte hallucinatieverhalen.

Bij dronkenschap worden evenwicht en proprioceptie verstoord. De politie gebruikt ‘de vinger-neusproef’ als standaard test om te bepalen of iemand dronken is: ze vragen iemand om met gesloten ogen het puntje van zijn neus aan te raken. Als je proprioceptie in orde is, maak je daarbij een fout van hoogstens twee centimeter. “Een proprioceptieve hallucinatie heb je wanneer je bijvoorbeeld het gevoel hebt dat je arm gebogen is, terwijl deze eigenlijk recht staat”, aldus de hoogleraar.

Blom vertelt dat voor onderzoek naar hallucinaties vaak alleen naar het brein wordt gekeken. “Wij zijn niet ons brein.” Maar voor het gemak gaan onderzoekers er wel van uit dat het lijf losstaat van het brein. “Het is dan alsof ons brein een geïsoleerde computerterminal is waar wetenschappers dingen in kunnen zoeken en vinden.”

Toch kan het lichaam zelf ook een rol spelen bij deze hallucinaties. Als de spierspoeltjes kapot gaan, kun je het gevoel hebben dat je lichaam vervormd is. Maar het kan ook zo zijn dat er juist aan het eind van het brein iets misgaat.

Alice in Wonderland

“Zelf heb ik een lichamelijke vervorming meegemaakt toen ik met veertig graden koorts in een bamboehutje in de tropen lag. Mijn handen voelden zo groot als bokshandschoenen. Een heel bizarre ervaring. Toen ik naar mijn handen keek en eraan voelde, kon ik er niets bijzonders aan ontdekken. Zodra ik niet meer keek, voelden ze weer als grote bokshandschoenen, zo extreem.”

Een close-up van de handen van een vrouw met rode en groene lichten. — Bij het *Syndroom van Alice in Wonderland* hallucineer je met meerdere zintuigen. Zo kun je felle kleuren zien, het gevoel van tijd kwijtraken en het gevoel hebben dat je handen heel groot zijn.
Pexels, Unsplash via CC0

Dit wordt ook wel het Syndroom van Alice in Wonderland genoemd. Je hallucineert dan met meerdere zintuigen, waaronder de proprioceptie. Hierdoor heb je het gevoel dat lichaamsdelen groter of kleiner zijn. Zo kun je ook felle kleuren zien, of gevoel van tijd kwijtraken. Mensen met migraine of hoge koorts kunnen hier last van hebben, maar het komt ook voor na drugsgebruik.

Als je honger of dorst voelt, zijn je inwendige zintuigen aan het werk. Deze zintuigen bespeuren inwendige veranderingen in het lichaam. Zo signaleren ze ook vermoeidheid, inwendige pijn, de noodzaak adem te halen of hoe vol de blaas is. Blom vertelt dat hij weleens mensen spreekt die een voorwerp binnen in hun lichaam hallucineren. “Het lijkt bijvoorbeeld alsof er een schroef ronddraait, of dat er een plant in hun hoofd zit waarvan zij de bladeren aan de binnenkant van hun hoofd voelen.”

“Wanneer ik als psychiater alleen naar de vijf klassieke zintuigen vraag, mis ik misschien cruciale aspecten van de menselijke ervaring.”