Verhalen vertellen als tegengif voor complottheorieën

Is het jou wel eens opgevallen dat windmolens nooit op dezelfde snelheid draaien? Vreemd toch, gezien ze gebruikmaken van dezelfde windkracht en van hetzelfde materiaal zijn gemaakt. Ze zouden daarom toch even hard moeten draaien. Als je een ventilator op papieren molentjes zet, zou dat ook gebeuren. Waarom bij windmolens dan niet? Dat zou kunnen komen doordat ze niet door wind aangedreven worden, maar juist overtollige elektriciteit afvoeren. Dat geeft vervolgens een zoem af waardoor mensen die in de buurt van windmolens wonen volgzaam worden. Zij worden makke schapen.

Als docent literatuurwetenschap vertelt Sjoerd-Jeroen Moenandar deze zelfverzonnen complottheorie vaak aan zijn studenten. Het verhaal is bewust niet helemaal consistent en vertoont nogal wat gaten. “Ik vertel mijn studenten dan dat zij dit vast beter kunnen en geef hen de opdracht om zelf een complottheorie te verzinnen”, aldus Moenandar. “Dat is heel leuk. Er komen vaak ingewikkelde en grappige verhalen uit die je aan het denken zetten.”

Het doel van de oefening is om studenten te laten begrijpen hoe complottheorieën in elkaar zitten. Doordat ze zelf bewijs gaan zoeken dat hun verhaal ondersteunt, gaan ze de narratieve constructie doorzien waaruit zo’n theorie is opgebouwd. Moenandar: “Hierdoor treed je zulke theorieën in de toekomst met meer wantrouwen tegemoet.”

U claimt dat uw oefening bijdraagt aan de narratieve geletterdheid van uw studenten. Wat betekent die term precies?

“Narratieve geletterdheid betekent dat als jou iets overkomt of als je een hele heftige ervaring hebt, je in staat bent daar een verhaal van te maken. Het betekent ook dat als mensen aan jou vertellen dat ze een auto-ongeluk hebben gehad of een onaardige manager hebben, je in staat bent te begrijpen dat dit een verhaal is en dus betekenisvol is voor diegene die het vertelt. Iemand moet makkelijk kunnen wisselen tussen de rol van luisteraar en verteller.”

“Het is, kortom, het maken van verhalen en begrijpen dat we verhalen maken om te verwerken wat ons is overkomen, en daar betekenis aan te geven. Ook houdt het in dat je je bewust bent dat het verhaal niet de werkelijkheid is, maar dat het een verhaal van de werkelijkheid is.”

Waarom is dit zo belangrijk?

“Je hoort tegenwoordig veel over mediageletterdheid, over hoe media functioneren en de behoefte aan factchecken. Narratieve geletterdheid gaat daar eigenlijk aan vooraf. Deze geletterdheid doet ons beseffen dat een verhaal geconstrueerd is en het iemands weergave van de realiteit is. En dat het dus niet altijd hoeft te kloppen.”

Hoe kunnen we als samenleving beter worden in het herkennen van complottheorieën?

“Hoewel ik denk dat er al veel aandacht is voor complottheorieën, is er volgens mij nog onvoldoende bewustzijn over het narratieve deel ervan. Dat wil zeggen het verlangen van ons brein naar goede en kloppende verhalen en begrip over waarom we daar gemakkelijk in mee gaan.”

“Onze samenleving lijkt zich erg bewust van de kracht van verhalen vertellen. Zo moeten niet alleen journalisten storytellers zijn, maar ook bijvoorbeeld marketeers. Hierdoor zijn we alleen blind geworden voor het verleidende aspect ervan en hoe verhalen ook een rat voor ogen kunnen draaien. Verhalen vertellen is namelijk een voortdurend proces van selectie en daarmee van mogelijke manipulatie. Tegelijkertijd hunkert ons brein naar mooie verhalen. Het is daarom belangrijk om onszelf scherp te houden.”

“We moeten kinderen daarom van jongs af aan een breed scala aan verhalen aanbieden en daarover met hen praten. Waarom geloven ze bepaalde verhalen wel en andere niet? Waarom voelen ze zich aangetrokken tot bepaalde verhalen? Dat kan te maken hebben met sociale en persoonlijke factoren. Bewustwording daarvan zal ze beter in staat stellen manipulatie in verhalen te herkennen.”

Kan narratieve geletterdheid ook helpen bij personen die al in een complottheorie geloven?

“Dan is het mogelijk al te laat. Ons brein steekt energie in het maken van verhalen en ontvangt vervolgens een beloning voor het rondkrijgen van een verhaal. Als je eenmaal in zo’n verhaal gelooft, kost het meer eiwitten om vervolgens van gedachten te veranderen dan om aan het verhaal vast te houden.”

“In het geval van complottheorieën speelt mee dat deze zich vaak verspreiden door wat men breadcrumbing noemt. Dat houdt in dat bedenkers van een complottheorie digitale broodkruimels van een theorie geven aan anderen die het verhaal dan als het ware rond gaan maken. Zij gaan bewijs zoeken om de theorie te ondersteunen. Op het moment dat dat gebeurt, is de kans groter dat zo iemand de theorie te vuur en te zwaard gaat bepleiten, omdat hij zelf heeft meegewerkt aan de theorie.”

“Narratieve geletterdheid is vooral preventief. Dat wil niet zeggen dat het niet alsnog kan helpen. Zo bestaan er als grap bedoelde complottheorieën, zogenaamde mock disruptive narratives, die niet echt een complot behelzen, maar laten zien hoe zulke theorieën functioneren. Maar of die ook helpen bij mensen die al vastzitten in hun geloof, daar is geen bewijs voor. Dat nog eens mogen uitzoeken zou een droom van mij zijn.”