Conflict tussen moeder en dochter verklaart menopauze bij orka’s

Orka’s zijn naast mensen en één andere walvissoort de enige dieren die een menopauze hebben. Het stelde biologen lang voor een evolutionair raadsel. Afgelopen donderdag heeft een internationale onderzoeksgroep een nieuw stukje bewijs gevonden voor het evolutionaire voordeel van de menopauze.

13 januari 2017

Vrouwelijke orka’s kunnen wel negentig jaar oud worden, veel ouder dan de mannetjes. Toch stoppen zij al rond hun veertigste met het krijgen van kinderen. Dat lijkt niet logisch. Waarom zou een dier stoppen met kinderen baren als zij nog vijftig jaar lang haar genen door kan geven? Een internationaal team van biologen onder leiding van de Universiteit van Exeter publiceerde gisteren een nieuwe studie in Current Biology.

Wijze vrouwen

De wetenschappers volgden 43 jaar lang meer dan vijfhonderd dieren van twee orkapopulaties voor de westkust van de Verenigde Staten en Canada. De studie bouwt voort op eerder onderzoek, waarbij wetenschappers aantoonden dat oude vrouwelijke orka’s voor de groep een belangrijke bron van ecologische wijsheid zijn. Oma zwemt bijvoorbeeld voorop als de orkagroep samen jaagt op zalm. Zo leidt zij de groep naar de beste plekken en helpt haar nakomelingen overleven.

Een orka-walvis zwemt in de oceaan. — Alleen orka’s, mensen en één andere walvissoort, de griend, hebben een menopauze.
Pixabay, skeeze via CC0

“Dat onderzoek verklaarde wel waarom oudere orka’s de jongere generatie helpen, maar niet waarom zij stoppen met reproduceren”, zegt professor Darren Croft, eerste auteur van de studie. Uit het nieuwe onderzoek blijkt dat er meer speelt: concurrentie tussen moeder en dochter. Orka’s blijven hun hele leven in dezelfde familiegroep en delen eten met elkaar. Wanneer moeder en dochter op hetzelfde moment kinderen krijgen, ondervinden de kinderen van oma een groot nadeel. Zij hebben een 1,7 keer grotere kans om te overlijden door competitie met dochters van de eerste generatie.

Een bijzondere familiegroep

Maar waarom hebben andere langlevende dieren, zoals olifanten en mensapen, geen menopauze? Volgens de onderzoekers komt dat door de familiegroep. Bij olifanten vertrekken de mannen op een gegeven moment uit hun familiegroep, op zoek naar een vrouw om mee te paren. Bij bepaalde mensapen vertrekt juist de vrouw uit de groep.

Bij orka’s blijven zonen, dochters, én de kleinkinderen, hun leven lang in dezelfde groep. Om inteelt te voorkomen, vertrekken de zonen alleen tijdelijk om met een vrouwtje van een andere groep te paren. Na verloop van tijd, als de familiegroep groter wordt, neemt het aantal genen dat oma deelt met de rest van de groep toe. Door deze genetische verwantschap met de groep én competitie met de dochters, loont het des te meer om niet zélf kinderen te baren, maar de groep te helpen.

In de familiegroep van orka’s blijven dochters, zonen én kleinkinderenhun hele leven in dezelfde groep.
Pixabay, skeeze via CC0

Voor een jong vrouwtje is dat anders. Omdat haar vader uit een andere groep komt, deelt een jonge orka aan het begin van haar leven nog maar weinig genen met haar familiegroep. Voor haar loont het wél om kinderen te krijgen. Jacques van Alphen, emeritus hoogleraar biologie en niet betrokken bij het onderzoek, legt verder uit: “De Britse bioloog Haldane, die zelf geen kinderen had, werd door journalisten wel eens gevraagd: ‘Als er mensen in de Thames verdrinken, zou jij ze dan redden?’ Hij antwoordde daar steevast op: ‘Wel als het mijn twee broers zijn, of vier neven, of acht achterneven.’ Dit verhaal illustreert mooi hoe je toch kan zorgen dat je genen doorgegeven worden, zonder dat je zelf kinderen hebt.”

Van Alphen is onder de indruk van het onderzoek. “Dit is onderzoek zoals het hoort. De onderzoekers stelden een goede hypothese op, die ze vervolgens zorgvuldig hebben getest. Het onderzoek geeft ook interessante vergelijkingen met de mens.” Over de vraag waarom mensenvrouwen na hun vijftigste tot wel veertig jaar blijven doorleven zonder kinderen te baren, wordt soms nog heftig gespeculeerd. Een van de theorieën veronderstelt dat het een onverwacht effect is van onze lange levensduur. Maar zoals de studie naar orka’s ook laat zien, is het natuurlijk niet waar dat vrouwen na hun menopauze niks meer waard zijn.