Je baby, een open boek

Iedereen wil dat zijn baby gezond is. Daarom doen we echo’s en bloedtesten tijdens de zwangerschap, en de hielprik na de geboorte. Die hielprik zoekt echter naar slechts 27 ernstige, behandelbare ziekten, terwijl er zo’n zevenduizend genetische aandoeningen bestaan. Maar nu is daar DNA-sequencing, een techniek die de genetische blauwdruk ontrafelt en daarin ziekmakende foutjes opspoort. De belofte is groot: wie wil zijn kind nu niet de beste start geven? Maar is het wel zo simpel? In het eerste deel van dit drieluik onderzoeken we wat er technisch (on)mogelijk is met DNA-sequencen en wat deze methode ons kan opleveren.

Verborgen genetische aandoeningen

De neonatale hielprikscreening spoort lang niet elke erfelijke aandoening op. Neem cystinose, een zeldzame stofwisselingsziekte waarbij aminozuren zich langzaam ophopen in het lichaam. Als baby’s zien deze kinderen er nog gezond uit, maar de langzame stapeling van stoffen beschadigt op den duur hun organen. Dat kan leiden tot nierfalen, spierzwakte en in uitzonderlijke gevallen zelfs coma. Doordat de stoffen zich bij de geboorte nog niet hebben opgehoopt, kunnen laboratoriumtesten er niet op screenen. De oorzaak van de aandoening ligt wel al vanaf het begin verankerd in een (fout) stukje DNA. Door gericht naar genetische afwijkingen te kijken, zouden deze kinderen eerder geholpen kunnen worden. Hetzelfde geldt voor een groot deel van die andere genetische ziekten, waarop we nu niet standaard testen.

Dat idee leeft wereldwijd. Internationaal lopen er zo’n dertig projecten naar het sequencen van baby’s, waaronder in België, het Verenigd Koninkrijk, Australië en Amerika. De opzet en omvang tussen de studies verschilt, maar het doel is gelijk: kinderen vroegtijdig diagnosticeren en waar mogelijk behandelen. Normaal gesproken zien artsen een probleem en zoeken vervolgens naar de oorzaak van dat probleem. DNA uitlezen bij de geboorte draait dat hele proces om: het stelt artsen in staat om defecte genen op te sporen, de ziekte vast te stellen en te behandelen nog vóórdat een kind symptomen heeft.

Het volledige genetisch bouwplan, of genoom, in kaart brengen is niet nieuw, maar de techniek verbeterde flink in de afgelopen decennia. Nog maar 25 jaar geleden ontrafelden wetenschappers voor het eerst het menselijk genoom. Dat kostte hen toen dertien jaar. Nu lukt het al binnen 24 uur, met slechts één druppel bloed. Zoiets zou dus ook kunnen met het bloed van het hielprikkaartje. “Maar het uitlezen van het DNA zelf, is niet het moeilijkste of tijdrovendste deel”, zegt Lidewij Henneman, hoogleraar patiëntenperspectief bij genetisch testen aan de afdeling Humane Genetica van Amsterdam UMC. “Juist het analyseren, het interpreteren van de data, vormt de uitdaging.”

Klachten als kompas

De gezondheidszorg maakt wel al succesvol gebruik van DNA-analyses in de diagnostiek om aandoeningen van patiënten te identificeren. Het verschil tussen die diagnostiek en screening zit hem voornamelijk in het feit dat artsen de symptomen van de patiënt gebruiken als kompas. Ons hele genoom bestaat uit 3 miljard letters, ongeveer evenveel als alle letters in tweeduizend gemiddelde romans. Vermoeden artsen dat een patiënt een genetische leveraandoening heeft, dan hoeven ze niet tweeduizend boeken met genetische code door te werken, maar richten ze zich op de ‘hoofdstukken’ die over de lever gaan. Bij gezond ogende baby’s werkt dat anders. Dan kunnen wetenschappers zich niet laten leiden door symptomen, omdat die er simpelweg nog niet zijn. Ze moeten dan alle boeken doorspitten.

Uiteraard kunnen onderzoekers zich richten op genen waarvan al bekend is dat fouten erin tot ziekte leiden. Klinkt simpel genoeg, toch? Dat zou het zijn, als we allemaal precies hetzelfde DNA hadden. Dan springt een afwijking er zo uit. Maar elk mens heeft uniek DNA: elk gen bevat kleine verschillen. De meeste van die variaties zijn onschuldig, maar sommige veroorzaken ziekten. En het lastige is: een ziekte ontstaat niet altijd door hetzelfde typfoutje. “Soms zijn er wel honderd varianten die tot dezelfde ziekte leiden”, vertelt Mirjam Langeveld, internist erfelijke metabole ziekten aan Amsterdam UMC en lid adviescommissies rondom neonatale screening. “Lang niet alle foutjes zijn al in kaart gebracht.”

Nog niet in het standaardprogramma

Uiteindelijk zijn we voor deze technologie afhankelijk van de bestaande kennis. “Dat betekent dat je bij het screenen van gezonde baby’s alleen die kinderen eruit pikt met een genetische fout die we al kennen”, zegt Langeveld. Zelfs dan blijft het lastig, want niet elk foutje in een gen leidt tot even ernstige klachten. Zeker bij metabole ziekten loopt dat uiteen van heel vroege, ernstige kinderziekten tot een mildere vorm van de aandoening die zich later in het leven openbaart. Terwijl ze toch allemaal door fouten in hetzelfde gen worden veroorzaakt.

Toch vindt het Verenigd Koninkrijk de lopende Engelse Generation Study onder honderdduizend baby’s nu al zo overtuigend, dat het land vanaf 2030 elke pasgeboren baby standaard wil laten sequencen. In Nederland is het nog lang niet zo ver, volgens Henneman. “Het volledig in kaart brengen van het genoom van ‘gezonde’ baby’s is hier, door alle onduidelijkheden, nog echt een brug te ver. Daarom zal dat voorlopig niet in het standaard screeningprogramma opgenomen worden.”