Het einde van ons paradijs

Wordt het een atoomoorlog, een komeetinslag, of toch lekker ouderwets zeven Bijbelse plagen? Over het einde van de wereld wordt in de wetenschap en in fictie flink gespeculeerd. Ook op de streamingsdiensten voeren (post)apocalyptische series regelmatig de toplijstjes aan. Een van die recente successeries is ‘Paradise’. De serie laat eens te meer zien hoe lastig het is om een spectaculair einde der tijden ook wetenschappelijk overtuigend te maken.

Domino-effect

Vanaf de eerste aflevering hint de serie op een ‘catastrofaal event’ dat aan de gebeurtenissen in de serie vooraf is gegaan. Duidelijk is dat dit event het einde van de wereld veroorzaakte, of eigenlijk het einde van de mensheid, of nog nauwkeuriger het einde van een deel van de mensheid. Want zoals (bijna) alle post-apocalyptische fictie focust deze serie zich op het leven na het event. In dit geval een soort stad die een dwarsdoorsnede van de Amerikaanse samenleving moet voorstellen. Dat lijkt allemaal heel gezellig en vredig, tot de president wordt vermoord en de geheimen achter deze samenleving langzaam ontrafeld worden.

De serie blijft lang vaag over wat nu precies de katalysator is voor de situatie waar de personages zich in bevinden. Pas in de voorlaatste aflevering wordt duidelijk hoe het begon: een eruptie van een supervulkaan onder het ijs van Antarctica. Die uitbarsting is het begin van een domino-effect van natuurrampen en maatschappelijke ontwrichting. Zo zorgt het smeltwater en de landmassa die loskomen voor een gigantische vloedgolf en hullen aswolken de wereld binnen no-time in een soort constante bewolking. Elektronica, radars, satellieten raken van slag of beschadigd. Kortom, de chaos is compleet.

Tekenfilmdenken

Het klinkt niet eens zo heel gek. De stijging van de zeespiegel is een bekende dreiging, dus waarom zou die niet tot extremen versneld kunnen worden dankzij een uitbarsting? Dat er vulkanen onder het ijs bij de zuidpool zitten, is ook een bekend gegeven. Wanneer we het ‘catastrofale event’ langs de wetenschappelijke meetlat leggen, blijkt de realiteit gelukkig een stuk complexer.

Aardwetenschapper en wetenschapsjournalist Sam Gerrits noemt wat series en films zoals Paradise doen ‘tekenfilmdenken’. “Het is een beetje als in een ouderwetse tekenfilm waarin een konijn met een hele grote hamer een eend platslaat. Met een hamer kan je inderdaad slaan, en sommige dingen worden dan plat. Maar de manier waarop het in de cartoon te zien is, is grotesk. Dat heeft niets meer met de realiteit te maken.”

Grove versimpeling

Volgens Gerrits moeten we ons in de eerste plaats bedenken dat zo’n gebeurtenis niet zomaar voorkomt. “Er zijn vijf grote uitsterfmomenten bekend in de geologische geschiedenis. De bekendste is het uitsterven van de dinosaurussen. Daar weten we nog lang niet alles over, maar het is wel steeds zekerder dat vulkanische activiteit, naast de inslag van een asteroïde, een belangrijk rol speelde.” De overgangen tussen de verschillende geologische tijdperken van de aarde kenmerken zich volgens Gerrits allen door dergelijke uitsterfmomenten. De conclusie dat een enkele vulkaan voor een ‘catastrofaal event’ kan zorgen, lijkt dan ook snel getrokken.

En precies daar gaan we de mist in. “We leggen de nadruk zo op het uitsterven en op andere extremen, dat we vergeten dat elk geologisch tijdperk miljoenen jaren duurt. Dinosaurussen hebben zo’n 165 miljoen jaar geleefd. De mensheid is slechts een kwartmiljoen jaar oud. Dat is niks!” De crux zit hem dan ook, net als bij het konijn met de hamer, in de orde van grote. “Er zijn in de geschiedenis van aarde wel supervulkanen uitgebarsten, maar daar gingen processen van miljoenen en miljoenen jaren aan vooraf.”

Een uitbarsting in een dergelijke orde van grote gaan wij volgens Gerrits dan ook nooit meemaken. Laat staan een uitbarsting die de extreme gevolgen heeft die de serie laat zien. “We hebben het dan over een actieve supervulkaan met een gigantische magmakamer en er zijn geen aanwijzingen dat die er zijn onder het ijs van Antarctica.” Paradise is wat Gerrits betreft “echt een grove versimpeling van de realiteit. Dat er ineens een supervulkaan zou uitbarsten is flauwekul.”

As en zwavel

Meteoroloog en klimaatonderzoeker Claudia Wieners is iets milder: “In het geval van een fictieverhaal kun je best het bestaan van een dergelijke vulkaan verzinnen.” De vraag wat er gebeurt als zo’n hypothetische vulkaan uitbarst is volgens haar op verschillende vlakken interessant om vervolgens uit te werken. “Mijn grootvader zei altijd: ‘goede science fiction gaat om één onrealistische uitvinding die realistische gevolgen heeft.” Alleen gaat Paradise ook bij de gevolgen van die uitbarsting weer voor het konijn met de hamer.

“Stel dat onze hypothetische vulkaan uitbarst en er een vloedgolf ontstaat”, vertelt Wieners, “dan zal die Australië, Nieuw-Zeeland en misschien India raken. Maar dat zo’n golf het Noord-Amerikaanse vasteland verwoest is niet realistisch. Die afstand is te groot.” In Paradise gebeurt dit wel. De verwachting is zelfs dat de vloedgolf over heel de aarde zal trekken. En er ontstaan aardbevingen op verschillende continenten. “Een aardbeving in Los Angeles door een eruptie op Antarctica? Dat kan ik me moeilijk voorstellen.”

Dat zo’n eruptie wereldwijde gevolgen heeft, kan wel degelijk volgens Wieners. Alleen zit dat opnieuw een stuk ingewikkelder in elkaar dan Paradise ons voorstelt. “Er komen bijvoorbeeld grote hoeveelheden as en zwavel in de atmosfeer. De aarde kan afkoelen en er kan droogte ontstaan. Ook kunnen brokken ijs door de eruptie in het zeewater terecht komen”, legt ze uit. “Maar dat kost tijd. In 24 uur rotzooi op de hele aarde maken is gewoon best lastig.” Ze ziet dan ook geen scenario waarin de chaos op de schaal en in het tempo van Paradise kan plaatsvinden.

Grootste risico

Wat volgens Wieners realistischer is, is de maatschappelijke ontwrichting die ook in de serie ontstaat. “We zijn zo afhankelijk van systemen en apparaten. Als satellieten uitvallen, of er geen elektriciteit is kan dat kleine en grote gevolgen hebben. Van de deuren van de supermarkt die niet meer open kunnen tot aanvaringen op zee.” En dat veroorzaakt vervolgens weer paniek, economische crises of voedseltekort. “Ons systeem is best wel labiel.” Alleen ook hiervoor geldt weer dat het niet over een nacht ijs gaat.

Zowel volgens Wieners als Gerrits vormen wij zelf het grootste risico voor ons eigen voortbestaan. “De opwarming van de aarde zorgt bijvoorbeeld voor het verschuiven van woestijngebieden waardoor plekken niet langer vruchtbaar zijn. Dat kan op termijn ook in het westen zorgen voor voedseltekorten bijvoorbeeld”, legt Gerrits uit. “De kans dat we daar mee te maken krijgen is reëel. In tegenstelling tot het scenario waarin een niet bestaande supervulkaan uitbarst.”