Genderdiversiteit in religies wereldwijd

‘Een man is een man, een vrouw is een vrouw. Zo is het immers altijd al geweest.’ In discussies over gender wordt vaak aangedragen dat er vroeger alleen mannen en vrouwen waren, en dat genderdiversiteit maar modern gedoe is. Toch komt genderdiversiteit in heel wat oude religies voor.

De hindoeïstische Ardhanarishvar is bijvoorbeeld een van de vele goden die niet in het binaire man-vrouw denken valt. Deze godheid is voor de helft vrouwelijk en mannelijk. Daarmee symboliseert het de samensmelting van mannelijke en vrouwelijke energie en laat het zien dat de mannelijke Shiva (bewustzijn) en de vrouwelijke Shakti (energie) onafscheidelijk zijn.

Het hindoeïsme is zeker niet de enige religie die genderdiversiteit kent. Vrijwel elk continent en tijdperk kent genderdiverse goddelijke of mythologische figuren. Van de Noorse trickstergod Loki, die zichzelf in een merrie verandert en in die vorm zelfs een veulen baart, tot in het oude Mesopotamië, waar godin Inanna de macht had om mannen in vrouwen te veranderen en andersom. Zelfs sommige christelijke heiligen uit de middeleeuwen zijn genderdiffuus of genderfluïde te noemen.

Dominante thema’s

Hoewel de vorm en mate van genderdiversiteit in de geloofsleer sterk verschilt per religie, ziet Anne-Marie Korte, emeritus-hoogleraar religie en gender aan Universiteit Utrecht, drie overkoepelende thematische overeenkomsten, die samenhangen met de ‘levensvragen’ die religies proberen te beantwoorden. “Genderdiverse religieuze figuren hebben bijna altijd te maken met schepping. Het mannelijke en vrouwelijke wordt daarin niet strikt gescheiden, maar juist gecombineerd, wat laat zien dat beide aspecten een rol hebben in het scheppingsproces.”

“Ten tweede is speelsheid en creativiteit belangrijk. Omdat goden als verheven worden beschouwd, hoeven ze zich minder strikt aan maatschappelijke genderrollen te houden, waardoor hun verhaal ruimte biedt om genderrollen te doorbreken.” Genderdiversiteit draagt hier juist bij aan een mythische en mystieke status, bijvoorbeeld bij de oud-Griekse ziener Tiresias, die in de Griekse mythologie bekend stond omdat hij zowel man als vrouw was geweest.

“Tot slot worden genderdiverse figuren in religies vaak verbonden aan vruchtbaarheid, liefde en seksualiteit.” Zo heeft de oud-Egyptische god Hapy, die ervoor zorgde dat de Nijl overstroomde en vruchtbaarheid bracht, zowel mannelijke als vrouwelijke geslachtskenmerken. Niet alleen in verhalen, maar ook in de geloofspraktijk is genderdiversiteit veelvuldig terug te zien bij verschillende religies. De two-spirit people in inheemse Noord-Amerikaanse culturen belichamen zowel een mannelijke als een vrouwelijke geest, en vallen daarmee buiten het binaire stelsel. Hetzelfde geldt voor de hindoeïstische hijra. Dit ‘derde geslacht’ heeft traditioneel spirituele functies, zoals het geven van zegeningen en vloeken bij geboorte- en huwelijksceremonies.

Goddelijke wereld

Genderdiversiteit is dus een cross-cultureel verschijnsel in zowel godsdienstige verhalen als in het religieuze leven van geloofsgemeenschappen over de hele wereld. Bij de drie grote monotheïstische godsdiensten, jodendom, christendom en islam, is er echter veel minder sprake van (acceptatie van) genderdiversiteit. Hoe komt dat?

Kortom, de consistente, uitgewerkte theologie van de drie grote monotheïstische godsdiensten, biedt minder ruimte voor genderdiversiteit in verhalen en godsbeeld. Tegelijk speelt een grote rol dat deze theologieën zich hebben ontwikkeld in een patriarchale context, waardoor het mannelijke voorrang heeft gekregen in deze geloofssystemen.

Modern begrip

Wie het over genderdiversiteit in religies wil hebben, stuit al snel op een probleem. Waar religies vaak al honderden tot duizenden jaren bestaan, is gender een concept uit de negentiende eeuw. Hoewel genderdiverse uitingen zeker niet nieuw zijn, bestonden tweehonderd jaar geleden termen als non-binair, intersekse, genderfluïde of trans nog niet. Hoe keken mensen vóór die tijd naar mensen en goden die buiten de binaire man-vrouw verdeling vallen?

In de pre- en vroegmoderne samenlevingen van voor de negentiende eeuw speelde de functie die iemand vervulde als onderdeel van een familie of gemeenschap een veel grotere rol dan gender of geslacht, en dit is ook terug te zien in de interpretatie van religies, legt Korte uit. “In religieuze tradities is er altijd veel nagedacht over hoe familieverhoudingen eruit moeten zien en in dat kader is er ook nagedacht over de rol van mannen en vrouwen.”

Pas veel later verschoof de aandacht naar gender. “Het is een modern verschijnsel dat religies in het teken zijn komen te staan van man-vrouw denken. Door naar genderdiversiteit in religies te kijken, haal je er iets uit wat helemaal in die religies vervlochten zit. Er werd niet apart nagedacht over of een god man, vrouw of genderdivers was of niet; het liep veel meer door elkaar heen. Het expliciet nadenken over gender is een verschijnsel uit de negentiende en twintigste eeuw, evenals het idee van genderbinariteit als de norm.”

De steeds striktere scheiding van mannelijkheid en vrouwelijkheid in de negentiende eeuw ging hand in hand met nadenken over gender als concept, en was het gevolg van een reeks complexe en met elkaar samenhangende veranderingen in de westerse samenleving. Korte somt op: “De opkomst van de moderne wetenschappen, nationalisme, kolonialistische projecten, de industriële revolutie en de sociale rolverdeling die daarbij kwam kijken en de opkomst van het onderscheid tussen de publieke en private sfeer.” Dankzij kolonialisme kwamen de westerse ideeën over gender en sekse ook in andere delen van de wereld terecht.

Herinterpretatie

We kijken tegenwoordig dus met een andere bril naar religie dan gelovigen uit het verleden deden. Dat betekent echter niet dat het helemaal niet meer mogelijk is om iets te zeggen over genderdiversiteit. Het is juist een onderdeel van religie om tradities, normen en waarden telkens te herinterpreteren, legt Korte uit. “Mensen kunnen binnen een bepaalde culturele context een beroep doen op het archief van religieuze beelden, teksten en opvattingen. Je ziet dat er dan soms andere dingen uit worden gehaald dan voorheen, zowel om de religie te ondersteunen, als om het te kunnen bekritiseren.”

Deze herinterpretatie gebeurde bijvoorbeeld in de negentiende eeuw, toen binair denken over gender steeds meer de norm begon te worden. In deze tijd ondervonden de inheemse Amerikaanse two-spirit people aanzienlijke discriminatie vanuit de koloniale samenlevingen en missionarissen, die hun identiteit niet erkenden en vaak actief probeerden te onderdrukken. Tegenwoordig is er opnieuw sprake van herinterpretatie. Er is een herwaardering van de two-spirit people en er wordt in Canada zelfs gesproken over de 2SLGBTQIA+ community, waarbij 2S voor two-spirit staat.

Genderdiversiteit is dus allesbehalve een nieuw fenomeen: het is van oudsher diep verweven geweest met religieuze verhalen, rituelen en godsbeelden. De grote nadruk die we leggen op gender en sekse, is echter wél nieuw, en dit vertaalt zich ook in de manier waarop we religie interpreteren.