Frankenstein is nog steeds actueel

Het is 1857 en een ontdekkingsreis naar de Noordpool, waarvan men dan het bestaan alleen nog vermoedt, dreigt roemloos in de kou te eindigen. Een schim van een gigantisch figuur schiet voorbij. Zien de zeemannen dit echt? Of is het de vrieskou die ze gek maakt? Even verderop vinden ze een man die zwaargewond tussen de wrakstukken van zijn slee ligt. “Wat voor wezen heeft dit gedaan? Welke duivel heeft hem gemaakt?”, vraagt de kapitein. “Dat heb ik gedaan”, antwoordt de gehavende vreemdeling.

Mary Shelley’s Frankenstein is het klassieke verhaal over een man die een monster creëert. Ze schreef het boek in de negentiende eeuw en liet zich inspireren door de moderne wetenschap van toen en de angsten die al die ontwikkelingen met zich meebrachten. Sindsdien staat het verhaal symbool voor de eeuwige spanning tussen mens en wetenschap. Een spanning die in de meest recente versie van het verhaal, de Netflix-film van regisseur Guillermo del Toro, opnieuw op de voorgrond staat.

“Het verhaal is echt een klassieker over onze angst en tegelijkertijd fascinatie voor een door de mens gemaakt iets, dat de mens uiteindelijk zal overheersen”, zegt Ignaas Devisch, hoogleraar medische filosofie en ethiek aan de universiteit van Gent. “Bijna elke robotfilm maakt tegenwoordig gebruik van eenzelfde soort scenario.” Een scenario dat zich bedrieglijk simpel laat samenvatten: een gedreven wetenschapper maakt een wezen van dode materie, wekt het wezen tot leven, en vervolgens keert het wezen zich tegen hem.

“Angst en fascinatie liggen vaak heel dicht bij elkaar in de wetenschap”, zegt ook hoogleraar wetenschapsgeschiedenis Toine Pieters. Zeker ook in de tijd waarin Shelley haar boek schreef. “Mensen waren heel erg bezig met de vraag of je dode dingen tot leven kan wekken”, vertelt Pieters die verbonden is aan de Universiteit Utrecht. “Er werden bijvoorbeeld reanimatietechnieken ontdekt en ontwikkeld, en voor het eerst worden met succes verdronken mensen gereanimeerd.”

Dat idee dat je wat dood is weer tot leven kan wekken, vormde ook de basis voor Shelley haar creatie. Dokter Victor Frankenstein stelt uit lijken van mensen en dieren een lichaam samen en wekt het tot leven. Opvallend genoeg doet de dokter dat in het boek niet met elektriciteit. “Er wordt wel gesuggereerd dat het iets met galvanisatie te maken heeft, maar de dokter houdt de details voor zichzelf”, weet Julius Koetsier hoofdredacteur van filmmagazine Schokkend Nieuws. “Hij is namelijk bang dat andere mensen het ook gaan proberen.”

Volgens Koetsier komt het idee dat Frankenstein het monster tot leven wekt met elektriciteit, voort uit latere bewerkingen van het verhaal. “In 1832 was er een toneelstuk waarin elektriciteit de verwekkende levenskracht is”, vertelt Koetsier. Maar het is vooral dankzij de wereldberoemde verfilming uit 1931 van regisseur James Whale dat elektriciteit en bliksem onlosmakelijk aan Frankenstein zijn verbonden. “Die film is sowieso heel beeldbepalend geweest voor hoe we over dit verhaal denken, en niet alleen door die transformatoren en bliksemschichten. Boris Karloff (de acteur die het monster speelt) is echt het stereotypebeeld van Frankenstein geworden. Dat vierkante hoofd met die bouten in z’n nek, dat is toch hoe we Frankenstein nog altijd zien.”

Die link tussen Frankenstein en elektriciteit is niet zomaar uit de lucht gegrepen. Volgens hoogleraar Pieters wordt er in de achttiende en negentiende eeuw veel geëxperimenteerd met elektriciteit. “Er worden experimenten gedaan op kikkers, maar ook runderen en zelfs de lijken van criminelen. Ze laten zien dat een dood lichaam stuiptrekkingen krijgt wanneer je er elektriciteit op loslaat. Alsof het weer tot leven komt.” Volgens Devisch laten de vroege experimenten met stroom heel mooi zien hoe met nieuwe mogelijkheden ook de angst toeneemt. “Men was gefascineerd maar ook heel bang”, vervolgt de hoogleraar. “Storm, en dus bliksem, is iets oncontroleerbaars. Ineens kon de mens elektriciteit wel opvangen en naar zijn hand zetten. Alsof we een stukje natuur konden beheersen. Iets dat tot dan toe aan God voorbehouden was.”

“Het willen verleggen van grenzen zit ingebakken in de moderne wetenschap”, zegt Devisch, “en in onze samenleving. Wij koppelen ons geluk aan maximalisatie. Het idee dat meer altijd beter is. We willen records breken, ‘alles’ uit het leven halen.” Een grenzeloosheid die Sigmund Freud al zag, volgens Devisch. “Die zei dat het menselijk verlangen in principe eindeloos doorgaat, tenzij het tegen een externe grens aanloopt. Dat kan een wettelijke begrenzing zijn, of bijvoorbeeld de opvoeding, maar ook religies en andere instituties vormen een dergelijke structuur”, legt de hoogleraar uit. Het verhaal van Frankenstein vindt de oorsprong in een tijd waarin religieuze en victoriaanse idealen de samenleving nog stevig in hun greep hadden. Die structuur werd door de opkomst van de moderne wetenschap steeds breekbaarder. Al ontstonden de eerste barstjes al veel eerder, volgens Devisch.

Volgens Devisch was er in de Griekse en Romeinse oudheid grote wetenschappelijke vooruitgang. “Met de verspreiding van het Christendom is dat stilgevallen”, legt hij uit. Volgens de hoogleraar komen in aanloop naar de renaissance de antieke teksten via de Arabieren en de Perzen in Latijnse vertalingen, terug richting Europa. “Rond de dertiende eeuw begonnen mensen die - toen nog stiekem - weer te lezen.”

“Het verschuiven van grenzen met behulp van wetenschap leidt altijd tot spanning”, zegt ook historicus Pieters. “Vroeger werd je doodverklaard wanneer je hart ermee stopte. Tegenwoordig spreken we van hersendood, want we kunnen dat hart en andere belangrijke lichaamsfuncties kunstmatig in stand houden.” Mede daarom is Frankenstein ook nog steeds een relevant verhaal. “Onze angst en fascinatie voor de dood liggen heel dicht bij elkaar. Kijk naar de tegenwoordige interesse in ‘longevity’ (levensverlengde maatregelen), zoals miljonairs die zich willen laten invriezen om later weer tot leven te worden gewekt. Maar wat wek je dan tot leven?”

Die vraag heeft Del Toro’s dokter Frankenstein zich duidelijk niet gesteld. “Eerlijk gezegd heb ik me nooit afgevraagd wat er na de creatie zou komen”, bekent hij in de film. De link met de onbegrensdheid van het wetenschappelijke verlangen waar Devisch het over heeft is snel gelegd. “Moderne wetenschap is een bedrijf dat op hoge snelheid doordendert en dingen uitvindt en ontdekt zonder zich af te vragen wat ze er mee moeten”, zegt de hoogleraar filosofie en ethiek. “Denk aan smartphones, die worden maar slimmer en sneller en beter, maar we hebben geen idee van de consequenties.”

Voor Frankenstein zijn de consequenties niet mals. Het monster neemt uiteindelijk wraak, en in zowel het boek als de diverse interpretaties van het verhaal, maakt hij daarbij aardig wat slachtoffers. Toch is het monster niet in al die interpretaties even monsterlijk. “Het boek gaat er juist om hoe die grens tussen monster en mens steeds vager wordt”, verklaart hoogleraar Pieters. “Mensen denken vaak dat Frankenstein de naam van het monster is, maar Frankenstein is de dokter die het monster maakt. In die verwarring smelten monster en maker als het ware samen. Net als in het verhaal van Shelley.”

Ook Del Toro speelt in zijn film met die grens tussen mens en monster. In de film raakt Victor Frankenstein gefascineerd door de dood dankzij het vroege overlijden van zijn moeder. Maar die verklaarbare wetenschappelijke gedrevenheid slaat al snel om in ziekelijke obsessie. De jonge dokter (gespeeld door Oscar Isaac) tekent bijna maniakaal het ene ontwerp na het andere en werkt dag en nacht aan zijn creatie. Zonder enige empathie zoekt hij aan de galg terdoodveroordeelden uit die over de juiste fysieke kenmerken beschikken. Even emotieloos haalt hij lijken van het slagveld. Hij zaagt, hakt een snijdt de lichamen in stukken om vervolgens de beste lichaamsdelen te selecteren en aan elkaar te knopen. Dat wat onbruikbaar blijkt, wordt achteloos op een stapel gegooid alsof het vuil wasgoed is.

Maar het is uiteindelijk dokter Frankenstein’s omgang met zijn creatie waar het monsterlijke karakter van de dokter echt onontkoombaar is. De dokter walgt van wat hij gemaakt heeft. Het monster beangstigt hem en hij lijkt er niet mee te kunnen communiceren. Hij ketent het als een beest vast in de kelder en lijkt hem vooral te willen negeren. Tegenover die kilte en weerzin plaatst de film het personage van Elizabeth: in het boek de verloofde van de dokter, bij Del Toro een heimelijke liefde. Zij maakt wel contact met het monster en bekijkt hem met oprechte nieuwsgierigheid en veel meer mildheid dan zijn meester dat doet. Elizabeth lijkt hiermee in Del Toro’s interpretatie voor de visie van Shelley te staan. Zij laat ook in haar boek de lezer met mildheid naar het monster kijken.

“Shelley was ook een moeder, en dat speelt duidelijk een rol in het verhaal”, licht Pieters toe. Ook in Del Toro’s versie lijkt het monster vooral een ouderfiguur nodig te hebben. Iemand die liefde geeft, maar ook grenzen. Iemand die niet alleen creëert maar ook instaat voor de consequenties van die creatie. Het verhaal van Frankenstein is in al zijn interpretaties model komen te staan voor de angst dat we wetenschappelijke uitvindingen niet onder controle kunnen houden. Maar misschien biedt het verhaal ook wel de sleutel om te voorkomen dat die angst bewaarheid wordt. Dat we – net als een ouder - verantwoordelijkheid en zorg moeten dragen voor datgene dat we de wereld in helpen. Dat een beetje structuur en begrenzing niet slecht is en dat we vooral de juiste vragen moeten blijven stellen.