Even goede vrienden online

Maar wat doen ze al die uren online met elkaar? Deze communicatie draait onder andere om plezier maken en steun en vertrouwen geven, zegt Pouwels. Beide ‘werelden’ lenen zich hiervoor, maar natuurlijk zijn er verschillen. “Online sla je nu eenmaal niet een arm om iemand heen”, zegt ze. “Het is ook vaak op tekst gericht waarbij je bijvoorbeeld de toon en gezichtsuitdrukkingen mist, wat sneller tot misverstanden leidt.” Of het vriendschap is? “Als mensen zeggen dat dit voelt als vriendschap, wie zijn wij dan om te zeggen dat dit niet zo is?”, zegt Pouwels. “Aan de andere kant: veel van deze vriendschappen bestaan niet louter online. Dit zijn aanvullingen op offline vriendschappen.”

Wat is vriendschap?

Tijd doorbrengen met elkaar, plezier maken en elkaar steun geven: Paul van Tongeren zegt dat dit enkel uitingen van vriendschap zijn. Hij is Denker des Vaderlands en schreef recentelijk een boek over vriendschap. Is er dan een ware aard van vriendschap die dieper gaat dan de uitingen ervan? Van Tongeren denkt een tijdje na en zegt dan: “Onherroepelijk zijn we een soort ‘vreemden’ in deze wereld. Zelfs onszelf kennen we niet volledig. Zo kunnen we ons over onszelf verbazen of steeds weer dingen doen die we eigenlijk niet wilden doen. Ik denk dat vriendschap een manier is om die ‘vreemdheid’ te delen met iemand anders, om daar niet alleen in te zijn.”

Van Tongeren denkt niet dat vriendschappen per se waardevoller worden door de online wereld. Zijn eigen Facebook-contacten (zo’n tweeduizend) ziet hij niet als vrienden, Facebook is voor hem vooral een handig adresboek. Daarnaast kan het een middel zijn bestaande vriendschappen te onderhouden. “Online vriendschappen kunnen best op offline vriendschappen lijken”, zegt hij. “Ik vraag me wel af: is er zo nu en dan geen verlangen naar iets wat daar bovenuit steekt? Een soort diepere vorm van vriendschap die meer is dan online berichten. Iedere vriendschap heeft te maken met vormen van onvolmaaktheid zoals onenigheid of wantrouwen en naar mijn idee zijn die onvolmaaktheden sterker online dan in de fysieke wereld”, zegt hij.

Kun je het sterker stellen: moet een goede vriendschap dan onvermijdelijk (ook) offline bestaan? Van Tongeren vermoedt van wel, zelfs wanneer technische mogelijkheden voor ‘online vriendschap’ steeds uitgebreider worden met sublieme videoverbindingen en virtual reality. “De illusie wordt daarmee ook sterker. Voor hetzelfde geld ben je straks met een algoritme aan het praten. Dat kan hè!? De mogelijkheden daarvoor worden steeds uitgebreider”, zegt hij.

Maar is dat erg? Wat áls we straks een luisterend oor vinden in algoritmes, zoals de ogenschijnlijk realistische en tegelijkertijd bevreemdende vriendschap tussen mens en computer in de film Her uit 2013? “Als je mensen een keuze geeft dan zullen ze altijd voor het ‘echte werk’ kiezen”, zegt Van Tongeren. “Als je mag kiezen tussen een schilderij van Rembrandt en een perfecte kopie van dat schilderij dan zul je voor het echte werk gaan. Omdat je weet dat het echt is.”

Van Tongeren gelooft niet dat er sterkere vriendschappen ontstaan doordat we nu altijd en overal met elkaar contact kunnen houden. “Perfectie van vriendschap zit niet in de veelheid van contact”, zegt hij. “Ik heb vrienden die ik wekelijks zie, maar ook een vriend die ik een keer per jaar tref. Dat is een groot verschil, maar ik kan niet zeggen dat de ene vriendschap intenser is dan de andere. Het verlangen om iemand te zien is in zekere zin ook onderdeel van de vriendschap. Andersom hebben sommige relaties geen dagelijkse interactie nodig.”

Een dip door corona

Interacties in de online wereld kunnen bijdragen aan ‘echte’ vriendschap. Hoe laat je nu zien dat je een goede vriend bent? Mensen blijken daar verschillende maatstaven op na te houden. “Voor sommigen is een lange streak – een dagelijkse reeks – van berichten op Snapchat belangrijk, anderen verwachten bijvoorbeeld dat vrienden meteen reageren op berichten”, zegt Pouwels. Er is ook een verschil tussen jongens en meisjes. “Bij jongens draait het meer om plezier maken met elkaar zoals tijdens online games, de meisjes delen liever persoonlijke dingen met elkaar”, zegt ze.

Dat de ‘echte’ wereld voor veel vriendschappen vaak onontbeerlijk is blijkt ook wel uit onderzoek van Pouwels. De coronapandemie bleek een perfectie situatie voor onderzoek. Veel activiteiten en ook vriendschappen ‘verschoven’ richting de online wereld, zegt Pouwels. “Uit onze vragenlijsten bleek dat de kwaliteit van vriendschappen omlaag ging. Mensen konden minder dingen met elkaar ondernemen. Of er inmiddels herstel is moeten we nog onderzoeken. Het is overigens lastig om te bepalen of andere zaken hierbij een rol speelden. Veel mensen zaten minder goed in hun vel tijdens de lockdowns.”

Ook geven jongeren doorgaans aan dat ze zich closer voelen tot vrienden op het moment dat ze bij elkaar zijn en juist níet op sociale media zitten. “Ze voelen dan een sterkere verbindingen met elkaar”, zegt Pouwels. Dat wil overigens niet zeggen dat het omgekeerde waar is: dat sociale media onze vriendschappen minder close maken. “Daar vinden wij in ons onderzoek slechts beperkt bewijs voor”, zegt Pouwels. “Sommige vriendschappen lijken hierdoor inderdaad minder hecht te worden, andere vriendschappen worden juist closer door sociale media. Op de grootste groep heeft het nauwelijks effect.”

Heeft Wanja er wel eens over nagedacht om haar neef in het echt te ontmoeten? ‘Toen we elkaar net kenden leek het me erg leuk om elkaar in het echt te treffen om te zien of we een uiterlijke gelijkenis hebben en om de plekken te bezoeken waar onze voorouders vandaan komen. Door corona is daar helaas niets van gekomen’, schrijft ze per e-mail. Zo’n ontmoeting kan uiteindelijk voor- en nadelen hebben, denk ze. ‘Het kan onze relatie versterken doordat we gezamenlijke herinneringen bouwen, maar ook verzwakken omdat het beeld dat we van elkaar bedacht hebben eigenlijk niet klopt met de werkelijkheid.’