Eerlijker kijken naar ons slavernijverleden

Vastgeroeste historici

De laatste jaren is er een duidelijke stijging te zien in het aantal wetenschappers en disciplines dat op een vernieuwende manier onderzoek doet naar het onderwerp ‘slavernij’. Dit wil nog weleens lijnrecht tegenover de ideeën van de gevestigde orde staan. Neem de historici. De Leidse hoogleraren Henk van der Heijden en Piet Emmer (beiden gepensioneerd) bijvoorbeeld hebben veel en belangrijk onderzoek gedaan naar slavernij. Zij bagatelliseren echter de impact en de gruwelijkheden die er mee gepaard gingen. Emmer nuanceert afgelopen zomer nog de economische impact van de slavernij: slechts één procent van de Nederlanders zou hier iets mee te maken hebben gehad, zegt hij in de Volkskrant.

Ondertussen worden hun onderzoeksresultaten links en rechts ingehaald door een nieuwe generatie historici. Zij gebruiken niet eerder aangeboorde bronnen en kunnen grootschalig onderzoek doen in recent gedigitaliseerde archiefstukken. Matthias van Rossum (Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis) en Karwan Fatah-Black (Universiteit Leiden) bijvoorbeeld keken breder dan de slavenhandel en de daarmee gemaakte winst. In 2012 toonden ze aan dat de Nederlandse slavenhandel wel degelijk de Nederlandse economie ten goede kwam, wanneer je niet alleen kijkt naar de opbrengst van de verkochte slaven. Er werd ook veel geld verdiend in de scheepsbouw en het bevoorraden van de slavenschepen.

Uit het onderzoek blijkt dat slavenhandel in de Oost zelfs nog omvangrijker was dan naar de West. Het bagatelliseren van de omvang en daarmee de rol die slavernij speelde in het leven van toenmalige Nederlanders is gebaseerd op onjuiste mythes, volgens Brandon in een column: ‘De mythe dat slavernij slechts van marginale betekenis was voor de ontwikkeling van de Nederlandse economie en maatschappij, de mythe dat de tot slaaf gemaakten berustten in hun lot, en de mythe dat de afschaffing van de slavernij een triomf was voor de (blanke) Nederlandse beschaving.’

On en off the record wordt gezegd dat oude cijfers en inzichten over slavernij niet langer houdbaar zijn. Ook de denkbeelden over de nog steeds uitwerkende invloed daarvan op de huidige maatschappij kantelen. Neem het uiterlijk van Zwarte Piet. Wetenschappers uit verschillende disciplines, zoals kunsthistoricus Elwin Kolfin (universiteit van Amsterdam) en cultuurwetenschapper John Helsloot (Meertens Instituut) hebben aangetoond dat het uiterlijk van Piet is voortgekomen uit racistische denkbeelden. Piet is bedacht in 1850 en werd volgens Kolfin al snel een kopie van de uit Afrika afkomstige kindslaven in pofbroekjes. Zij waren vanaf de zestiende eeuw in de mode en zijn ook terug te vinden op schilderijen van de Nederlandse elite.

Wat niet weet, wat niet deert

De perspectieven over ons koloniale erfgoed verschuiven, maar hoe kan het dat dat zo lang heeft geduurd? Nadat de slavernij was afgeschaft (1860 in de Oost en 1863 in de West), is het hele onderwerp weggemoffeld in de geschiedschrijving. Dit proces is al begonnen in de negentiende eeuw, toen de voormalige Zeven Verenigde Nederlanden veranderde in één natiestaat. Historici schreven liever over Nederlandse heldendaden om die natie te autoriseren dan over misdaden tegen minderheden. En wat er aan onderzoek naar slavernij werd gedaan, bleef binnen academische kringen.

Stipriaan toont ook het belang aan van immateriële bronnen zoals verhalen, liedteksten, dans en mondeling overgedragen geschiedenissen (oral history). Ze zeggen veel over de geschiedenis van minderheden die weinig sporen hebben nagelaten in archieven. De verhalen die van generatie op generatie mondeling zijn doorgegeven door nazaten van de tot slaaf gemaakte Afrikanen, blijven nu nog voornamelijk binnen die groep. Maar zolang deze verhalen geen algemeen goed zijn voor alle Nederlanders, blijft het ‘hun’ geschiedenis in plaats van de onze.

Beladen

Om meer te weten te komen over het slavernijverleden en de gevolgen ervan op de huidige maatschappij moeten wetenschappers de bronnen dus anders benaderen en nieuwe bronnen aanboren. Het aantal wetenschappers dat zich hiermee bezighoudt stijgt, wat onder andere blijkt uit het toenemende aantal projecten over het onderwerp dat beurzen krijgt van het Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek. Ook zijn er veel bevlogen vrijwilligers en instanties die kennis verspreiden over het onderwerp. Het is van evident belang dat het koloniaal erfgoed een eerlijke en prominentere plek krijgt binnen de historische canon, het onderwijs én de maatschappij. Ondanks het ongemak dat bij een beladen onderwerp komt kijken.