Ernesto Sastoque
Ernesto Andrade Sastoque studeerde Culturele Antropologie aan de Universidad de Los Andesin Bogotá. Voor zijn masterthesis in Ontwikkelingsstudies aan diezelfde universiteit bracht hij de spanningen rondom het La Colosa-project in kaart. Momenteel verblijft hij in Enschede voor zijn promotieonderzoek aan de Universiteit Twente bij de vakgroep Science, Technology & Policy Studies (STePS).
Colombia is altijd al een land geweest van scheve verhoudingen, vertelt Sastoque. Zo pompen regeringen doorgaans relatief veel geld in hoofdstad Bogota, terwijl de rest van het land daarbij achterblijft. Dat is iets wat al speelt sinds de koloniale tijd.
Het conflict tussen de regering en opstandelingengroep Farc maakte het platteland nog armer. Behalve dat de acties van en tegen Farc tot veel doden en gewonden leidden, maakten ze een normaal bestaan onmogelijk. Veel boeren vluchtten dan ook naar Bogota of andere steden – waar ze veelal in de sloppenwijken belandden. Inmiddels stevent Colombia af op een vredesverdrag, maar dat brengt ook nieuwe dilemma’s met zich mee.
Wat gaat vrede met Farc voor Colombia betekenen? “Heel veel! De oorlog was vreselijk en heeft heel veel slachtoffers gemaakt: van doden en gewonden tot de mensen die hun huis moesten ontvluchten… Tegelijkertijd kan vrede met Farc ook nieuwe issues opwerpen in gebieden waar tot nu toe veel gestreden werd. Zo is het aantrekken van buitenlandse investeerders naar Colombia om onze delfstoffen te helpen ontginnen een belangrijke reden voor de Colombiaanse regering om vaart te zetten achter de onderhandelingen.”
Maar is dat juist niet erg positief? Colombia is ten slotte nog altijd een ontwikkelingsland? “Ik vrees van niet. ‘Ontwikkeling’ is vaak een valstrik. Onderzoek van de bekende Amerikaans-Colombiaanse antropoloog Arturo Escobar laat in elk geval zien dat Colombia maar weinig heeft geprofiteerd van jarenlange projecten gericht op ontwikkeling. Het overgrote deel van onze bevolking is nog altijd arm, terwijl onze economie steeds afhankelijker is geworden van met name de Verenigde Staten.”
“Dat is misschien ook niet zo verwonderlijk, want als je erover nadenkt is ‘ontwikkelingssamenwerking’ best een gekke term. Het suggereert dat ontwikkelingslanden achterlopen op zogenaamde ontwikkelde landen – en die dus dienen te imiteren om eenzelfde niveau te krijgen. Een afwijkende leefstijl van bewoners van landen in het zuiden wordt hiermee impliciet als ‘minder’ of zelfs als achterlijk bestempeld. In het kielzog daarvan worden hun wensen vaak genegeerd, inclusief door hun eigen regeringen.”
Nobelprijs voor de Vrede naar Colombiaanse president
De Nobelprijs voor de Vrede 2016 gaat naar de president van Colombia Juan Manuel Santos ‘voor zijn vastberaden inspanningen om een einde te brengen aan de, meer dan vijftig jaar durende, burgeroorlog in zijn land, die heeft het leven heeft gekost aan ten minste 220.000 Colombianen en bijna zes miljoen mensen op de vlucht joeg’.
Na vier jaar onderhandelen zijn de Colombiaanse regering en guerrillabeweging Farc – in Nederland vooral bekend omdat Tanja Nijmeijer een prominent lid is – tot een officieel vredesakkoord gekomen. Op 2 oktober 2016 werd een referendum gehouden, waarbij de Colombiaanse bevolking tegen het akkoord stemde. Volgens het Nobel-comité was dat geen stem voor of tegen vrede maar tegen de afspraken in dit specifieke verdrag. Het is volgens hen heel belangrijk dat president Santos nu alle partijen uitnodigt om deel te nemen in een brede nationale dialoog die gericht is op het bevorderen van het verdere vredesproces.
Kun je ook een concreet voorbeeld geven van hoe ‘ontwikkelingsgericht’ denken de gewone Colombiaan meer kwaad dan goed kan doen? “Zeker: Het La Colosa-goudmijnproject in Cajamarca, een vallei ten westen van Bogotá is een goede illustratie. De regering heeft het weliswaar opgezet met hulp van de VN en de Wereldbank, maar de hoofdontwikkelaar is een Zuid-Afrikaans bedrijf: AngloGold Ashanti. Dat de Colombiaanse regering in 2010 deze multinational een vergunning verleende om goud te delven is op zijn zachtst gezegd opmerkelijk. De activiteiten vinden namelijk plaats in een bij de wet beschermd natuurgebied: het Centrale Bosreservaat. Maar omdat AngloGold een milieuvriendelijk bedrijf zou zijn, werd er een uitzondering gemaakt.”
Hoe presenteert AngloGold Ashanti zich dan als duurzaam? “Ze doen hier en daar wat aan natuurbescherming – zo is er een project om wilde cavia’s in het gebied te herintroduceren. De mijnbouw zelf worden als duurzaam gepresenteerd, omdat AngloGold Ashanti het gesteente gaat opboren in plaats van de grond af te graven. Ze doen het zelfs vanaf bamboestellages met polystyrene die relatief licht zijn en dus niet de bodem beschadigen. Maar dit betreft slechts de onderzoeksfase. Uiteindelijk zullen ze toch grote delen van het gebied moeten opblazen met dynamiet, om zo steengroeves en mijnen te kunnen maken vanwaaruit het goud gewonnen kan worden – en raakt het gebied alsnog beschadigd.”
“Naast het milieu, zal het delven van goud bovendien ook flinke sociale gevolgen hebben voor de plaatselijke bevolking. Cajamarca is een erg vruchtbare vallei, waar nogal wat boeren wonen. De mijnbouw zal echter veel van de lokale waterbronnen gaan opslokken. De plaatselijke bevolking stemde in een referendum over La Colosa dan ook tegen de plannen, maar met die uitslag is niets gedaan. En dan hebben die boeren nog relatief geluk in vergelijking met veel van hun soortgenoten.”
Kun je dat iets meer toelichten? Waar worstelen die andere boeren dan mee? “Door de onrust zijn er sinds 1985 meer dan vijf miljoen mensen hun huizen ontvlucht, voornamelijk in agrarische gebieden. Zo’n acht miljoen hectare land, veertien procent van Colombia’s totale landoppervlak, staat hierdoor leeg of wordt illegaal gebruikt. De vluchtelingen behoren vaak tot de armste groepen in Colombia: Indianen, Colombianen van Afrikaanse origine en keuterboertjes. Als de Colombiaanse regering dat land nu ter beschikking gaat stellen aan grote bedrijven om kostbare grondstoffen uit de bodem te halen, dan creëert dat een enorm sociaal probleem – dat op termijn weer tot nieuwe conflicten kan leiden. Dat zeggen overigens niet alleen kritische academici als ikzelf, maar ook veel NGO’s, waaronder Amnesty International.”
De grondstoffenvloek
Als je in een land woont met een bodem vol met kostbare grondstoffen als goud, bauxiet en olie dan heb je maar mooi mazzel, toch? Nou, niet echt. Hoe rijker de bodem, hoe armer het land geldt vaak. De Congo, Nigeria en Suriname zijn beruchte voorbeelden. De Britse econoom Richard M. Auty duidde dit fenomeen als de grondstoffenvloek of de paradox van overvloed. Volgens hem blijft de economisch groei van deze landen achter omdat ze onvoldoende stimulans hebben economisch creatief te zijn. Ook kan er gemakkelijk conflict uitbreken over de kostbare delfstoffen. Door het nemen van een aantal maatregelen denken de Wereldbank en de Verenigde Naties in het geval van La Colosa overigens wel de vloek te kunnen vermijden.
Kritiek hebben op de gang van zaken is één ding, met een alternatief komen een andere. Hoe moet het dan wel? “Allereerst is het belangrijk dat de regering de wetten op landbezit respecteert. Zo legde de regering de uitslag van het referendum naast zich neer, omdat het hier om ondergrondse activiteiten zou gaan. Maar dat is natuurlijk niet de bedoeling van die wet.”
“Daarnaast moeten we ophouden de neo-liberale principes van de ‘vrije markt’ te omhelzen. Vroeger voorzag Colombia grotendeels in de eigen voedselbehoefte, maar nu wordt het overgrote deel van ons graan geïmporteerd uit de Verenigde Staten. Omdat die een graanoverschot heeft wordt dat graan hier relatief goedkoop aangeboden. Hierdoor kunnen onze eigen graanboeren nog amper hun waar kwijt.”
“Maar het belangrijkste is misschien wel dat we niet naar andere landen moeten kijken hoe we verder moeten, maar dat doen op basis van een eigen krachtenanalyse. Zo heeft Colombia in vergelijking met de buurlanden veel water. Als we onze rivieren en meren inzetten om op een milieuvriendelijke wijze energie op te wekken of anderszins de regio te bedienen, zou dat pas echt kunnen leiden tot duurzame ontwikkeling. Al blijft dat dus een term die ik liever niet gebruik (lacht). Ik spreek graag over sumak kawsay of, om het z’n Spaanse naam te geven buen vivir, goed leven of wel-zijn. Voor de Quechua Indianen die de term bedachten staat het voor een prettige leefstijl waarin de gemeenschap en het milieu centraal staan. Inmiddels wordt het in Latijns-America ook gebruikt om een alternatief te vinden voor ‘ontwikkeling’ als manier om sociale problemen te bestrijden.”
Die term past ook goed bij je promotieonderzoek, waarin je de vraag stelt hoe we naast ‘gewone’ wetenschappelijke kennis kunnen profiteren van andere soorten kennis, waaronder lokale of inheemse kennis. Waarom is dat zo belangrijk? “De kennis van onze inheemse bevolking is lange tijd weggezet als irrelevant, onder invloed van het ‘ontwikkelingsgericht’ denken en eerder het kolonialisme. Maar de kennis die de inheemse bevolking vaak van generatie op generatie doorgeeft kan heel nuttig zijn om bepaalde issues aan te pakken. Zo zijn projecten om bedreigde diersoorten te redden in Latijns-Amerika vaak succesvoller als er van inheemse kennis gebruik wordt gemaakt. Maar ook in de westerse geschiedenis zijn er voorbeelden te vinden van de relevantie van de kennis van Indianen.”
Nu maak je me nieuwsgierig. Kun je een voorbeeld geven? “In de koloniale tijd keerden de Spanjaarden terug naar Europa met planten uit het Amazonegebied die geneeskrachtige bestandsdelen bevatten. Sommige van die bestandsdelen worden nog altijd door de moderne geneeskunde gebruikt. Het ontdekken van deze planten werd aan de slimheid van de Spanjaarden toegeschreven. Maar hun botanische ontdekkingstochten werden doorgaans wél geleid door een Indiaan, die met zijn inheemse kennis van de flora precies wist waar hij zijn gevolg naar toe moest leiden…”