De ongemakkelijke waarheid van professor Poldergeist

Niemand in de waterstaatswereld kon het missen: professor Poldergeist was in Nederland. Simon Richter, hoogleraar germanistiek aan de Universiteit van Pennsylvania, reisde door ons land met een ongemakkelijke waarheid: eens moeten we onze polders prijsgeven. Historicus Adriaan Duiveman sprak hem over het verleden en de toekomst van de Nederlandse delta.

7 december 2021

We staan voor een gesloten slagboom en stalen hekken. Op een bord ernaast staat in blokletters ‘ALERT STATE’. Het Spanjaardsgat in Breda blijkt op militair terrein te liggen. We bekijken de monumentale muur, bastions en de waterpoort daarom van een afstand. In 1590, tijdens de Nederlandse Opstand, kwamen op deze plek 75 soldaten de stad binnen. Ze zaten verstopt in een schip met turf. Eenmaal binnen de muren openden ze de poorten voor het Nederlandse leger. Zo viel het door Spaanse troepen bezette Breda. “Tuurlijk, turf!,” merkt Richter op, “de vijand valt binnen met fossiele brandstof.”

In de collegezalen van de Universiteit van Pennsylvania is Richter hoogleraar Germanistiek (Duitse taal en cultuur). Op Twitter en YouTube duikt hij op onder een andere naam: Professor Poldergeist. Als cartoonfiguur vertelt hij in een video over het Nederlandse waterbeheer. Zo bestrijdt hij onder andere de mythe dat de helft van ons land onder de zeespiegel ligt. Dat blijkt ‘maar’ 26% te zijn.

Richter is nu op tour door het land dat hem zo fascineert. We spreken in Breda af om te praten over de klimaatcrisis, zeespiegelstijging en Nederlands aartsvijand: het water. Althans, zo zien veel Nederlanders de zee en hun rivieren. “Oceanograaf Sjoerd Groeskamp presenteerde een plan om een megadijk te bouwen,” vertelt Richter wanneer we in een café zitten. “Die dijk loopt van Noorwegen naar Schotland en van Engeland naar Frankrijk. Als je goed naar die kaarten kijkt, dan valt het je op: dat is gewoon een muur, een vestingswerk zoals het Spanjaardsgat. Noordwest-Europa wordt een fort.”

Van Pennsylvania naar polders

Richters moeder was Nederlands, zijn vader werd geboren in Jakarta toen de stad nog Batavia heette. Richter groeide zelf op in Canada en de VS, maar zijn familiegeschiedenis ligt aan de kusten van Noord- en Javazee. De week voor het interview ging hij nog op bezoek in Kampen, een oude Hanzestad aan de IJssel, waar zijn overgrootvader de rector van het plaatselijke gymnasium was.

Verklaart zijn stamboom Richters fascinatie voor Nederlands waterbeheer? “Ik ben als kind een paar keer in Nederland geweest. Ik zag het water toen op een grachtenrondvaart en in de kanalen, maar ik dacht daar toen niet zo over na. Mijn familie vertelde wel over de polders en rivieren, maar ook niet heel uitgebreid. En dat is nog steeds mijn indruk: veel Nederlanders weten gewoon niet hoe hun hydrologische systeem werkt.”

Kippenvel

“Wat ik wel al begreep als kind,” vervolgt Richter, “was dat Nederland iets bijzonders is. Het is bijzonder dat het gedeeltelijk onder NAP (Nieuw Amsterdams Peil, red.) ligt, dus onder de zeespiegel.” Als letterkundige publiceerde hij over Goethe, Lola Rennt en zelfs over de metalband Rammstein. Typisch Duitse onderwerpen dus. Nederland herontdekte hij pas later, toen hij er met Amerikaanse studenten op bezoek ging.

Richter nam ze mee naar de Deltawerken, maar oog in oog met de kolossen van beton en staal werd hij zelf betoverd. Vooral de Oosterschelde- en Maeslantkering fascineerden hem. “Nu, bij het vertellen, krijg ik gewoon weer kippenvel. Het raakt me!” roept Richter uit. Waarom? “Ik beschouw het werkelijk als een wonder, een technisch wonder. Het is zó innovatief, om dat neer te zetten heb je een enorm menselijk reservoir aan kennis nodig.”

Richter beschrijft de Maeslantkering. “Die twee armen, elk zo groot als de Eiffeltoren, zijn eerst leeg. Bij hoog water vullen die zich met water en zakken ze naar bodem.’ Met zijn armen boven de tafel imiteert Richter het waterwerk. Langzaam beweegt hij ze naar elkaar toe terwijl ze tegelijkertijd dalen. “Kort voor ze de bodem raken” – Richters armen zweven een centimeter boven de tafel – “staan ze even stil. De versterkte stroming veegt zo al het sediment weg uit de riviermond, en pas dan sluiten ze zich.” Richters handen ploffen op het hout. “Ja, het is gewoon prachtig; ik vind het zó mooi.”

Richter staart even voor zich uit. “Maar ja, toen zat ik nog in mijn onkritische periode.”

Goede onrust

Het pseudoniem ‘Professor Poldergeist’ is niet zomaar een grappige woordspeling. “Ik zie mezelf als een troublemaker, een onruststoker,” legt Richter uit, “maar dan wel good trouble.” Zijn ogen achter zijn ronde brilletje twinkelen. Volksgeloof over polderprojecten schreef vroeger voor dat de bouw van een dijk om een offer vroeg. Zo wilden de arbeiders in Theodor Storms roman De Schimmelrijder (1888) een hondje levend onder de dijk begraven. Richter: “Bij een polder hoort een geest; iets dat er spookt.”

De hoogleraar ziet zichzelf als zo’n spook dat klopt op de muren en rinkelt met kettingen, want zijn boodschap is een ingewikkelde. “Het Nederlandse waterverhaal – dat wat Nederlanders vertellen over hun waterbeheer – is enorm, het is fantastisch. Maar ze laten er ook stukken uit. Om psychoanalytische termen te gebruiken: er wordt iets verdrongen,” betoogt Richter. “Een polder, een dijk en een kering, die houden water uit het land, of ze laten alleen een bepaalde hoeveelheid er in. Met de zeespiegelstijging wordt de druk van het water groter. En dan is de vraag: hoe lang houd je de controle? Wanneer wreekt het water zich?”

Nederland op de sofa

Richter ontdekte dat de grondlegger van de psychologie, Sigmund Freud, net zo gefascineerd was door Nederlandse waterwerken als hij. “Freud vond de Afsluitdijk prachtig. Hij gaf in die tijd, toen de Zuiderzee werd afgesloten, lezingen over de menselijke psyche. Wanneer hij de psyche opdeelt – in de id, ego en super-ego – eindigt hij met een vergelijking: het werk dat de psychoanalyse doet, is zoals de drooglegging van de aarde onder de Zuiderzee.”

Nederland in therapie bij professor Poldergeist

Voor Freud was het water als het id, het kolkende onderbewuste waarin onze emoties, agressie en lusten zich verschuilen. Het nieuwe polderland was daarentegen als het ordelijke ego: het redelijke deel van de psyche dat het id in bedwang hield. Richter: “Freud hield van controle. Hij wilde met zijn therapie het ego versterken, zoals de Nederlanders met dijken het water bedwongen en land uitbreidden.”

Richter stelt zich ook op als een soort therapeut, maar dan van een heel volk. In een video van Professor Poldergeist gaat een mannetje met een Nederlandse vlag op een sofa liggen om te praten met de hoogleraar. Want Nederland verdringt dus iets, aldus Richter. In een artikel betoogt hij dat polders op de lange duur niet rendabel zijn. Door bodemdaling en zeespiegelstijging kost het droogpompen en beschermen van deze kunstmatige stukken land steeds meer en meer.

Klimaatcrisis in het klein

“Nederland is eigenlijk een ‘microkosmos’ van de klimaatcrisis,” zegt Richter. Zeespiegelstijging is wereldwijd een probleem. Nederland heeft, in tegenstelling tot Bangladesh en Vietnam, het geld en de technologie om op de korte termijn met die risico’s om te gaan. Toch voorziet Richter dat toekomstige Nederlanders eens naar Twente, de Achterhoek en zelfs Duitsland moeten evacueren als het broeikaseffect niet wordt gedempt.

Maar is dit niet een probleem waar slimme ingenieurs aan de TU Delft zich over moeten buigen? Waarom houdt Richter zich hier mee bezig, als Amerikaan en letterkundige? “Klimaatwetenschappers, watersectormensen en ingenieurs merken dat de klimaatcrisis en de zeespiegelstijging ook een cultureel probleem is,” vertelt Richter. De natuurwetenschappers willen graag met hem praten. “Ze hebben geen oplossing voor dat culturele probleem. Techniek is niet genoeg, ze zoeken een antwoord om mensen mee te bereiken. Hét antwoord hebben wij, de geesteswetenschappers, ook niet, maar we kunnen er tenminste over praten.”

Dat verklaart waarom Richter ook in Delft een graag geziene gast is. “Ze vinden het leuk,” voegt Richter toe, “dat ik een buitenstaander ben. Ik zeg de dingen anders dan de ingenieurs, maar dat brengt een ander soort helderheid. Zo durven wij, als geesteswetenschappers, ook over emoties te spreken.” En dat moet, als je het over de klimaatcrisis gaat, aldus Richter. Kale feiten mobiliseren niet, gevoelens wel.

Volgens Richter moeten we ons voorbereiden op een nattere toekomst voor Nederland. Maar om dat te doen, moeten we ook de Freudiaanse Afsluitdijk en de hydrologische vestingwerken tussen gevoel en rede even openzetten. Want anders blijft de Poldergeist spoken achter onze dijken, en op YouTube.