Bouwen in het land van beloftes

Archieven zijn meer dan kilometers papier; het zijn schatkamers vol mooie verhalen – de meeste mensen komen hier alleen niet mee in aanraking. Historicus Gijs Kessler (Ruslandspecialist bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG)) wilde daar verandering in brengen. Samen met filmmaker Pim Zwier koos hij een klein, persoonlijk archief uit om te delen.

Het werd het socialistische avontuur van architect Han van Loghem (1891-1940) in het Rusland van de jaren twintig. Het kleine archief van deze man bevat brieven, lezingen en foto’s die een vergeten periode uit de doeken doet vol idealen en desillusie, geluk en persoonlijk verdriet.

Kunstenaar of zakenman?

Han van Loghem wilde ruime en lichte woningen bouwen voor arbeiders, die nog vaak in sloppenwijken woonden. In Nederland had hij sociale woningen gebouwd in Haarlem en enkele straten ontworpen voor Betondorp. Toch was hij hier niet gelukkig, volgens Pim Zwier. “Van Loghem was erg bevlogen en meer een kunstenaar dan een zakenman. Hij schreef in 1917 al dat de maatschappij commercialiseerde, terwijl hij zich wilde focussen op het bouwen zelf, op het creëren.”

Na de Russische revolutie (1917) stichtte de Nederlandse ingenieur en communist Sebald Rutgers (1879-1961) een autonome kolonie in Siberië, bij het boerengehucht Kemerovo (Rode Heuvel). Gijs Kessler: “Lenin wilde dat Rutgers de steenkoolindustrie op poten zou zetten om daarna over te dragen aan de Sovjet-regering. Het ging dus niet om het maken van winst.”

Rutgers had ingenieurs en geschoolde vakmensen nodig om deze kolonie uit de grond te stampen en haalde die uit het buitenland. Van Loghem was één van deze kolonisten en reisde in 1926 naar Kemerovo. Zwier: “Hij wilde bijdragen aan een rechtvaardigere samenleving. Socialisten geloofden dat die in de Sovjet-Unie gerealiseerd werd. Van Loghem dacht echt dat hij daar gelukkiger zou worden.” Zijn vrouw Berthe Neumeijer (1890-1981) en hun vier kinderen bleven ondertussen in Nederland.

Het avontuur

Eenmaal in Kemerovo was Van Loghem helemaal in zijn element, zo blijkt uit de bronnen. Vanuit het niets mocht hij een complete wijk ontwerpen met vijfduizend arbeiderswoningen, scholen en openbare gebouwen. Hij schreef hoe ontzettend productief hij te werk kon gaan. Land opmeten, ontwerpen tekenen en vervolgens bouwen zonder de inmenging van allerlei lastige commissies, gaf binnen enkele maanden al resultaat.

Dit veranderde echter al snel. Kessler: “Stalin had andere ideeën dan Lenin, die in 1924 was gestorven. Vanaf 1926 voerde hij een doelbewuste, gecentraliseerde industrialisatiepolitiek, en daar pasten autonome structuren zoals de kolonie slecht in. In 1927 kwam de kolonie weer onder Russisch gezag en werden de buitenlandse ingenieurs steeds meer tegengewerkt. Uiteindelijk vertrokken de meesten dat jaar, gedesillusioneerd.”

Zo lang hij kon, bleef Van Loghem doorwerken, maar hij had steeds minder goede vakkrachten tot zijn beschikking. Kessler: “De bouwindustrie in Rusland draaide toen nog op boeren die een deel van het seizoen in de bouw werkten. Je had geen beroeps-bouwvakkers, zoals in Nederland. Daarnaast bouwden de boeren met hout, omdat je daar langer mee kon werken. Wanneer het vriest, kun je namelijk niet metselen. Deze boeren waren niet geïnteresseerd in betonmuren of bouwen met baksteen.”

Ongedierte en koeien

De archiefbeelden in de documentaire laten zien hoe armoedig de Russen woonden. Van Loghem zag zichzelf als hun verlosser, zo blijkt uit zijn lezingen. Met zijn progressieve ideeën zou hij hun leefomstandigheden beter maken, maar zijn bouwstijl viel niet erg in de smaak.

Zwier: “De arbeiders annex boeren in Kemerovo wilden een stukje land bij hun huis voor een koe, een kippenren en een moestuin. Ze hadden liever een vrijstaande houten hut dan een stenen rijtjeshuis. Een ander bezwaar was dat ongedierte zich veel makkelijker kon verplaatsen via rijtjeshuizen.”

Kessler: “We zijn erg blij met dozen brieven en foto’s die bij mensen van zolder komen. Ze bieden ons een mooi venster op de geschiedenis.” De documentaire is daarvan niet alleen het bewijs, maar ook gelijk een oproep aan de kijkers: gooi het oude familiearchief niet weg. Grote kans dat je er een onderzoeker blij mee maakt.