Hoe citroen en sinaasappels scheurbuik genezen

Eeuwenlang werden mensen geplaagd door een vreselijke aandoening, die leidde tot zwellingen in het tandvlees, blauwe plekken en uiteindelijk de dood. Tijdens een lange zeereis had je vijftig procent kans om te overlijden aan deze ziekte. Tot in 1794 een Schotse dokter een baanbrekend experiment deed.

13 februari 2020

Een paar eeuwen geleden wist iedereen die op het punt stond een lange zeereis te maken, dat de kans groot was om te overlijden aan een vreselijke aandoening: scheurbuik. Al in de oudheid werden de symptomen van scheurbuik door Hippocrates en de Egyptenaren beschreven.

Tijdens verre ontdekkingsreizen was scheurbuik een van de voornaamste doodsoorzaken aan boord van de zeilschepen. Zo verloor de Portugese ontdekkingsreiziger Vasco da Gama in 1497 tijdens de eerste Europese expeditie naar India over zee 116 van zijn 170 bemanningsleden, voornamelijk aan scheurbuik. En Ferdinand Magellaan, die de eerste zeilreis rond de wereld leidde, verloor 208 van zijn 230 bemanningsleden.

Ontstaan van scheurbuik

Scheurbuik ontstaat als gevolg van een tekort aan vitamine C. Dat weten we nu wel, maar in die tijd waren de vitamines nog lang niet ontdekt, laat staan dat duidelijk was wat precies de oorzaak van scheurbuik was (vitamine C werd pas in 1931 ontdekt). Doordat de bemanning maandenlang eenzijdig en houdbaar voedsel at, ontstond een ernstig vitamine C tekort. Vitamine C is namelijk een vitamine die we uit ons voedsel moeten halen, omdat we het niet zelf kunnen maken.

Omdat ik de laatste tijd veel lesgeef aan middelbare scholieren van het Pre-University College in Leiden, probeer ik hen aan de hand van voorbeelden uit te leggen wat epidemiologie is. (Epidemiologie is de wetenschap die zich bezighoudt met alle aspecten van ziekte) Het voorbeeld van de bemanningsleden die aan scheurbuik leden is dan erg handig om te gebruiken omdat medici in die tijd graag wilden ontdekken waarom zoveel mensen op reis scheurbuik kregen. Maar hoe pakten de dokters uit die tijd dat nu precies aan?

Fast forward naar 1747. In de 18e eeuw was scheurbuik een groot probleem voor de Britse vloot, de Royal Navy. Scheurbuik belemmerde de oorlogvoering en het veroveren van verre koloniën en het was dan ook van het grootste belang om een genezing hiervoor te vinden. Scheurbuik werd toegeschreven aan een verscheidenheid van oorzaken, en allerlei mengseltjes werden geprobeerd om het te genezen.

Mengsels testen

Het was echter de Schotse arts James Lind die in 1747 als eerste deze verschillende mengsels testte, in een nu beroemd geworden experiment. Lind nam twaalf zeelieden met scheurbuik, en maakte zes groepen van elk twee zeelieden. Elk paar kreeg hetzelfde dieet, maar daarnaast kreeg ook elk paar iets anders erbij. Het eerste paar werd bevolen een liter cider te drinken. Een ander paar kreeg driemaal daags 24 druppels van een elixer van vitriol – een verdund mengsel van zwavelzuur met nog een aantal andere ingrediënten dat werd voorgeschreven voor maagproblemen. Het derde paar kreeg driemaal daags twee lepels azijn. Het vierde paar moest zeewater drinken, terwijl het vijfde paar een mengsel kreeg van Perubalsem, knoflook, mirre, mosterdzaad en radijswortel. Ten slotte kreeg het zesde paar de opdracht twee sinaasappels en één citroen per dag te eten.

Het resultaat was verbluffend en al snel zichtbaar: na zes dagen was het zesde paar compleet genezen van scheurbuik! Het eerste paar dat cider kreeg voelde zich ook beter, maar pas na twee weken. De andere vier behandelingen waren ineffectief. Je raadt vast al waarom de bemanningsleden die sinaasappels en citroen kregen genazen van scheurbuik: citrusvruchten zitten namelijk bomvol met vitamine C (en ook in cider zit vitamine C).

Citrusvruchten zitten namelijk bomvol met vitamine C — Citrusvruchten zitten bomvol met vitamine C
Pixabay, Jaromír Novota via CC0

Experiment

Door een experiment met maar twaalf mensen te doen toonde Lind dus aan dat de ene behandeling effectiever was dan de andere. En dit is dan ook precies wat we bij medisch onderzoek doen: als je wilt weten of de ene behandeling beter is dan de andere, geef dan elke groep een andere behandeling, en vergelijk de groepen met elkaar. Het is wel van het grootste belang dat de groepen zoveel mogelijk op elkaar lijken, ze mogen alleen verschillen in datgene waarin je geïnteresseerd bent. Zo kregen alle twaalf bemanningsleden hetzelfde dieet; het enige verschil was dat ieder paar een extra andere behandeling kreeg, variërend van zeewater tot azijn. In feite voerde Lind in 1794 het eerste zogeheten “gerandomiseerde experiment” uit. In een latere blog meer hierover!