Naar de content

Zevenkieuwshaai pikt plek in van witte haai

Wikimedia Commons, Hurkummer via CC BY-SA 2.5

Wat gebeurt er met een ecosysteem als het grootste roofdier wegvalt? Amerikaanse biologen ontdekten hoe de zevenkieuwshaai in de wateren rond Kaapstad de plek innam van de witte haai.

Wat gebeurt er als witte haaien verdwijnen uit een ecosysteem?

 Wikimedia Commons, Terry Goss via CC BY 2.5

Haaienonderzoeker Neil Hammerschlag van de Universiteit van Miami deed achttien jaar lang onderzoek naar witte haaien rond Robbeneiland in Zuid-Afrika. Dit rotsachtige eiland ligt in de Valsbaai ten zuiden van Kaapstad en wordt bewoond door grote aantallen zeehonden. Witte haaien kwamen er tot voor kort in groten getale om te jagen.

Tot een kentering plaatsvond in 2015, waarna er nog maar weinig witte haaien te zien waren. Hun verdwijning ging samen met de opkomst van een nieuwkomer: de zevenkieuwshaai, die ook zeehonden eet. Voor de onderzoekers was de verdwijning van de witte haaien een unieke kans om te zien wat er gebeurt met een marien ecosysteem als het grootste roofdier wegvalt. Hammerschlag en zijn collega’s van de educatieve kooiduikorganisatie Apex Shark Expeditions rapporteren hun observaties deze week in Scientific Reports.

Jacht op zeehonden

Tussen 2000 en 2018 hielden de onderzoekers de aanwezigheid en activiteit van witte haaien bij rond Robbeneiland. Op hun boten brachten ze in totaal achtduizend uur observerend door, waarin ze meer dan zesduizend witte haaien telden en achtduizend aanvallen op zeehonden. Tien jaar lang was het aantal haaien vrij stabiel, laten de gegevens zien.

In 2015 ging het zonder duidelijke reden plotseling flink bergafwaarts met de iconische jagers. Weken of maanden achter elkaar werden ze niet gezien. In 2017 en 2018 waren er vrijwel helemaal geen witte haaien over. Verrassend genoeg dook er rond die tijd wel iemand anders op. In periodes dat de witte haaien afwezig waren, documenteerden de biologen 120 keer een zevenkieuwshaai.

De wateren rond Robbeneiland in Valsbaai (Zuid-Afrika) staan bekend om hun witte haaien die met spectaculaire manoeuvres jagen op zeehonden (links). De roofdieren zijn de laatste jaren sterk in aantal afgenomen. De zevenkieuwshaai (rechts) greep zijn kans en domineert nu het gebied.

Witte haai door Chris Fallows; zevenkieuwshaai door Neil Hammerschlag.

Zeven kiewen

Zevenkieuwshaaien hebben zeven kieuwen in plaats van de gebruikelijke vijf bij andere haaiensoorten. Ze leven in gematigde wateren over de wereld en zijn grijsbruin van kleur met vlekjes. De haaien vertoeven graag in kelpwouden, een soort oerwouden onder de zeespiegel vol met grote zeewieren, waar ze de ‘toppredator’ zijn, oftewel: het roofdier dat aan de top van de voedselpiramide staat. Zevenkieuwshaaien zwemmen ook rond in Valsbaai, maar ze bevinden zich normaal gesproken op achttien kilometer afstand van Robbeneiland.

De zevenkieuwshaai leeft dus in een heel andere habitat dan de witte haai, die zonder hinder van zeewier over de rotsachtige bodem rond Robbeneiland zwemt. In het kelpwoud heeft de drie meter lange zevenkiew weinig vijanden; hij heeft alleen te vrezen van witte haaien en orka’s. Kennelijk heeft hij er geen moeite mee zijn vertrouwde leefgebied uit te breiden als de kans zich voordoet.

Leefgebied uitbreiden

Hammerschlag denkt dat de opkomst van het dier bij Robbeneiland te wijten is aan de verdwenen witte haaien. De onderzoekers kunnen niet uitsluiten dat witte haaien niks te maken hebben met de plotselinge aanwezigheid van zevenkieuwshaaien. Toch lijkt het wel aannemelijk. Ga maar na: zonder witte haaien in de buurt kan de nieuweling veilig rondzwemmen zonder te vrezen voor een aanval. Ook hoeft hij geen zeehonden te delen met de oorspronkelijke bewoners. Of ligt het misschien aan een verandering in watertemperatuur rond Robbeneiland? In principe kan dat de aanwezigheid van haaien beïnvloeden. Nee, zeggen de onderzoekers. De temperatuur van het water bleef tijdens de looptijd van het onderzoek gelijk.

Dat er een nieuw roofdier zou aankloppen was niet te voorspellen. We wisten alleen uit studies met landdieren, zoals vossen en wolven, wat er gebeurt met een voedselweb als roofdieren wegvallen uit het ecosysteem, legt Hammerschlag uit in een video over zijn studie. Meestal gaat het zo: als het roofdier verdwijnt, veroorzaakt dat een toename in hun prooi. Als die prooien zich vervolgens ongehinderd voortplanten, nemen de planten waar zij van eten vervolgens ook weer af.

Ecologische rol

Zo hoeft het dus niet in elk ecosysteem te gaan. In de oceaan is het lastiger om vast te stellen wanneer er ecologische veranderingen plaatsvinden. Ten eerste gebeurt alles onder water, waar je het niet kan zien. Ten tweede duren studies op zee vaak maar een paar maanden, wat te kort is om de basissituatie eerst goed in kaart te brengen.

Anders dan op het land, ging hier de inkrimping van het belangrijkste roofdier samen met de opmars van een nieuw groot roofdier. Deze ontdekking zou niet mogelijk zijn geweest zonder jarenlange monitoring van de dieren, aldus Hammerschlag.

In de jaren zestig vertrok de bruinvis uit de Noordzee. Eind jaren negentig kwam hij om onbekende reden weer terug.

 Wikimedia Commons, AVampireTear via CC BY-SA 3.0

Zevenkieuwshaai hoeven niet dezelfde rol te vervullen in het ecosysteem als witte haaien. “Het is nog maar de vraag of de nieuwe soort naadloos past in de niche”, reageert Kees Camphuysen, ecoloog aan het NIOZ (Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee). “De zevenkieuwshaai leeft meer op de bodem, er zal geen volledige overlap zijn in ecologische rol.”

Verschuivingen in soorten

Ondertussen blijft het een mysterie waarom de witte haaien weg zijn. Misschien gaat het slecht met ze door overbevissing en verlies van habitat. Een andere mogelijkheid is dat ze vertrokken zijn naar een ander gebied, waar ze meer dan zeehond op het menu kunnen zetten. “Dit soort plotselinge verschuivingen zien we vaker”, aldus Camphuysen. “We zien ze niet aankomen en hebben geen idee waarom het gebeurt.”

In onze eigen Noordzee gebeurt het ook. Camphuysen: “In de jaren zestig vertrok de bruinvis; hij was hier bijna uitgestorven. Eind jaren negentig kwam hij om onbekende reden weer terug.” Ook de soortensamenstelling van dolfijnen in de Noordzee kent grote verschuivingen. De gewone dolfijn, tuimelaar en witsnuitdolfijn verdwenen begin twintigste eeuw, rond de jaren zeventig kwamen sommige soorten terug. Camphuysen: “Momenteel is de tuimelaar nog steeds weg, de witsnuit krabbelt terug en de gewone dolfijn wordt voorzichtig ook weer talrijker.”

Volgens Hammerschlag hebben kooiduikende toeristen rond Robbeneiland niks van doen met de verdwijnende haaien. “Ik doe daar al twintig jaar aan kooiduiken en pas sinds de laatste drie jaar zijn de witte haaien achteruit gegaan”, reageert hij per mail. Of de dieren in grote aantallen zullen terugkeren naar hun oude stekkie is afwachten.

Bron:

Neil Hammerschlag e.a., Disappearance of white sharks leads to the novel emergence of an allopatric apex predator, the sevengill shark, Scientific Reports. Online op 13 februari 2019.

ReactiesReageer