'Zelfmoord bestrijden vraagt maatschappelijke betrokkenheid'

Gezonde, jonge mensen die hun dromen nooit meer kunnen volgen. Wanhopige familieleden, geshockeerde vrienden. Gemis dat altijd blijft. Er is weinig zo verdrietig als een jong iemand, die zijn hele leven nog voor zich heeft, die de hand aan zichzelf slaat.

De afgelopen jaren is het totaal aantal Nederlanders dat ervoor koos hun leven te beëindigen gestegen, maar de Nederlandse bevolking groeide ook als geheel. Verklaart de bevolkingsaanwas de groei van het aantal zelfmoorden?

“Bij jongeren in elk geval niet. Daarvoor is de stijging te fors. Vergeet niet dat het bijna om een verdubbeling gaat, dat is veel meer dan de bevolking is gegroeid. Er lijkt dan ook meer aan de hand.”

Hoe kunnen we de toename van het aantal zelfdodingen onder jongeren dan wel verklaren?

“Hoewel nog niet duidelijk is hoe groot het effect hiervan is, lijken de overheidsbezuinigingen op psychische zorg voor kwetsbare jongeren een rol te spelen. De wachtlijsten voor kwetsbare jongeren zijn flink gestegen en het duurt vaak relatief lang voor ze de deskundige treffen die ze nodig hebben. Of potjes voor een stukje hulpverlening dat juist erg belangrijk is, zijn leeg. Als je het hebt over jongeren die zelfmoord overwegen, is dat een kwalijk scenario. Juist bij die doelgroep geldt dat je er zo snel mogelijk bovenop moet zitten.”

“Ook het feit dat psychische hulpverlening aan jongeren nu via gemeenten loopt helpt niet. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen niet goed snappen waar ze naartoe moeten als ze problemen hebben. En door de toenemende papierwinkel in de zorg trekken steeds meer psychiaters en andere zorgverleners zich terug om bijvoorbeeld een eigen praktijk te beginnen. Maar niet iedereen kan zich die vorm van zorg veroorloven. Dat is echter niet het enige dat speelt. Om meer inzicht te krijgen in de redenen voor de stijging is het ook belangrijk op regionaal niveau onderzoek te doen.”

Kun je dat eens toelichten?

“In sommige regio’s zien we meer zelfmoorden onder jongeren dan in andere. Het lijkt het erop dat de ene zelfmoord tot de andere leidt, het beruchte copycat-effect. Ook andere zaken zouden daarbij een rol kunnen spelen, zoals het feit dat sommige media bericht hebben over de manieren waarop mensen zelfmoord hebben gepleegd. Juist dat blijkt andere zelfmoorden uit te lokken.”

Hoe kan voorkomen worden dat kwetsbare jongeren overgaan tot zelfmoord?

“Het precieze antwoord op die vraag hangt af van de jongere en zijn omstandigheden. Maar over het algemeen begint het met een luisterend oor. Om die reden ben ik ook bij 113 gaan werken, de nationale telefonische hulplijn voor mensen met zelfmoordgedachtes. Die is in 2008 opgezet, toen uit onderzoek bleek dat zestig procent van de mensen die zelfmoord pleegden nooit in de zorg was geweest. Voor veel mensen was hulp zoeken bij een professional blijkbaar een te hoge drempel.”

“Daarnaast willen veel mensen hun naasten niet met hun worstelingen lastig vallen. Er spelen vaak gevoelens van schaamte. Om ons te bellen heb je geen verwijzing nodig en je blijft anoniem. Dat hier ook echt behoefte aan is blijkt wel uit het feit dat steeds meer mensen ons weten te vinden. Zo ontvingen we in 2015 nog 20 duizend telefoontjes en chats, tegenover 53 duizend in 2017.”

Praten over je zelfmoordgedachten kan dus een redmiddel zijn. Hoe werkt dat precies?

“Psychologisch onderzoek laat zien dat mensen die herhaaldelijk zelfmoordgedachten hebben in een zelfde soort patroon vallen als mensen die geobsedeerd zijn door bepaalde piekergedachten. Ze kunnen nergens anders meer aan denken en komen in een soort tunnelvisie terecht die alles kleurt. Zo menen ze soms dat hun familie en vrienden wel wat verdrietig zullen zijn als ze er niet meer zijn, maar dat ze daar wel weer snel overheen zullen zijn. Of zelfs dat de wereld gewoon beter af is zonder hen.”

“Op het moment dat je over die gedachten praat, schept dat weer wat ruimte, het doorbreekt de cirkel waar je in zit. We proberen mensen daar ook bij te helpen. Dat doen we niet door te preken of geshockeerd te reageren, maar vooral vanuit oprechte nieuwsgierigheid en betrokkenheid vragen te stellen. Waarom denk je eraan? Waarom is het nu zo acuut? Hoe weet je zo zeker dat je ouders je niet zullen missen? Voor de meeste ouders is er juist niets zo vreselijk als dit! Enzovoort.”

Ik kan me voorstellen dat een gesprek met jullie een opluchting kan zijn, maar dat het maar tijdelijk effect heeft. Hoe zorg je ervoor dat er een blijvend effect is?

“Veel bellers geven aan dat het ze oplucht over dit probleem te praten. Als ze dat willen, gaan we vervolgens met ze na met wie ze dat ook zouden kunnen doen binnen hun netwerk, bijvoorbeeld ouders of een goede vriend. Al hoeft dergelijke ondersteuning niet altijd de vorm aan te nemen van een diep gesprek. Een dagje weggaan of gewoon lekker even samen kletsen ter afleiding kan ook heel goed helpen, als iemand daar behoefte aan heeft. En als we denken dat een specifieke vorm van hulpverlening ze kan helpen, vertellen we dat natuurlijk.”

Over hulpverlening gesproken, jullie geven aparte cursussen gericht op jongeren. Kun je daar eens wat meer over vertellen?

“Ja, voor volwassenen organiseren we cursussen die direct gericht zijn op het aanpakken van suïcidale gedachten of neigingen. We gaan dan in op vragen als: wat zie je dan als de voordelen van je leven beëindigen, wat zijn de nadelen, hoe ziet je netwerk eruit?”

“Voor jongeren hebben we vaker cursussen die gaan over problemen waar ze mee worstelen. Dit niet zozeer doordat er een taboe is op zelfmoordgedachtes, maar omdat ze die vaak niet als een losstaand probleem zien – maar als een direct gevolg van nare omstandigheden, zoals gepest worden. Iiet iedereen die gepest wordt, wil echter uit het leven stappen. Het stukje suïcidaliteit behandelen we in die cursussen daarom vervolgens ook, maar bepaalde problematiek is de hoofdingang.”

Hoe succesvol zijn jullie als het erom gaat bellers af te houden van zelfmoord?

“Dat is lastig te bepalen, mensen benaderen ons immers anoniem. Wel horen we soms van mensen terug dat het ze geholpen heeft. Ook omdat ze soms de publiciteit opzoeken om zo mensen met suïcidale neigingen te bewegen ons te bellen. Zo vertelde beller Marianne van Roosdorp eerder over haar positieve ervaringen met de hulplijn bij RTL. Daarnaast hebben we soms follow-up contacten met mensen die met ons gechat hebben. We vragen ze dan hoe het nu gaat en wat ze van onze hulplijn vonden. Het merendeel van die mensen blijkt dan gelukkig nog in leven en zegt blij te zijn geweest met de input van onze medewerkers. En omdat overwegend jongeren met ons chatten, lijkt dat dus ook voor die groep te gelden.”

Mensen die serieus zelfmoord overwegen doen dat omdat ze het leven niet meer zien zitten. Waarom is zelfmoord dan toch geen oplossing?

“Het overgrote gedeelte van de mensen die een mislukte zelfmoordpoging overleefden is achteraf blij dat die mislukte. Dat geldt ook voor jongeren. 95 procent van de jongeren die een zelfmoordpoging deed, leeft een jaar later nog. Mensen die echt uit het leven willen stappen, ondernemen binnen die periode meestal alsnog een poging. Je ziet ook vaak dat er binnen dat jaar echt wel wat verandert.”

“Dat mensen merken dat ze toch weer een relatie of werk kregen, bijvoorbeeld. Of dat er een nieuw medicijn tegen hun ziekte is uitgevonden. Of dat ze door mindfullness meer rust vinden in hun hoofd. Het leven kan daarna natuurlijk ook weer dieptepunten kennen, maar als mensen psychisch weerbaarder zijn, doordat ze bijvoorbeeld hulp geaccepteerd hebben, kunnen ze dergelijke klappen vervolgens gemakkelijker opvangen.”