Wel of niet wetenschappelijk nieuws brengen zonder 'peer review', maar op basis van een voorpublicatie op een open platform zoals arXiv.org?

Natuurkundigen en wiskundigen hebben de gewoonte om nog ongepubliceerde manuscripten van wetenschappelijke artikelen te openbaren op internet. Handig, want iedereen kan het er gratis lezen en controleren voordat het achter een betaalmuur van een wetenschappelijk tijdschrift zoals Science of Nature verdwijnt. Maar moet dit onderzoek dan ook ‘ongecontroleerd’ mee in de persmolen, zoals afgelopen week met het werk van Nederlands natuurkundige Erik Verlinde gebeurde?

16 november 2016

Keiharde theoretische natuurkunde haalde afgelopen week het algemene nieuws: natuurkundige Erik Verlinde maakte zijn langverwachte artikel openbaar waarin hij de aanval inzet op donkere materie en donkere energie. Deze twee mysterieuze substanties zijn door astronomen in het leven geroepen om te verklaren wat ze met hun telescopen zien.

Maar volgens Verlinde heeft het universum helemaal geen donkere materie en donkere energie nodig om te ‘kloppen’. Hij verklaart de afwijkende bewegingen van sterrenstelsels met een alternatieve zwaartekrachttheorie. Zwaartekracht werkt op grote schaal gewoon anders dan de wetten van Newton en Einstein ons vertellen.

Best groot nieuws, zo’n revolutionaire theorie. Te meer omdat er in vakkringen al jaren was uitgekeken naar deze publicatie. Het nieuws werd opgepikt door de wetenschapsredacties van kranten en magazines. Ook haalde de publicatie het NOS Journaal (die het item vervolgens jammerlijk verprutsten omdat ze niet eens een poging deden om het onderzoek uit te leggen) en schoof Verlinde bij De Wereld Draait Door aan om te vertellen over zijn onderzoek.

Dit redactioneel weerspiegelt de mening of visie van de redacteur. Hoewel wetenschappelijk onderbouwd en beargumenteerd, is het een persoonlijke mening en geen wetenschappelijk feit. Ben je het (niet) eens met de auteur? Geef dan vooral ook een reactie hieronder.

Mooi? Zeker! Het mag al bijna nieuws heten als de natuurkunde überhaupt het (gewone) nieuws haalt. Er is alleen iets vreemds aan de hand met het onderzoek van Verlinde: het is nog helemaal niet gepubliceerd in een vakwetenschappelijk tijdschrift en (dus) ook niet door het in de wetenschap zo belangrijke _peer review_-proces gegaan!

Hoe kan dat? Het artikel van Verlinde verscheen in de nacht van maandag op dinsdag op de website arXiv.org. Daar is de volledige versie van het vijftig pagina’s tellende artikel gratis te lezen. De gewoonte van het openbaren van je artikel, nog voordat het echt gepubliceerd is, leeft vooral bij natuurkundigen en wiskundigen. En journalisten pikken zo’n voorpublicatie op. Ook ik schreef meerdere malen een artikel op basis van een voorpublicatie.

In dit geval koos de Universiteit van Amsterdam er zelfs voor om het ongepubliceerde artikel meteen te voorzien van een persbericht en een filmpje. Wel zo handig voor de media, die de plank al snel misslaan als het gaat om zo’n lastig te begrijpen onderzoek. Ik heb echter mijn persoonlijke bedenkingen bij het ‘verkopen’ van de wetenschap voordat het door het peer review proces is geweest. Het zet de betrouwbaarheid van de wetenschap op het spel en stelt wetenschappers voor een dilemma: kunnen ze commentaar geven op hun nog ongepubliceerde onderzoek?

De website arXiv is een online bibliotheek van meer dan een miljoen manuscripten van wetenschappelijke artikelen. Het wordt vooral door natuurkundigen en wiskundigen gebruikt. — arXiv.org.
Roel van der Heijden voor NEMO Kennislink

Waarom arXiv?

Zeker, er zitten voordelen aan de openheid die arXiv.org biedt. Het artikel is voor altijd en bovendien gratis toegankelijk. Veel artikelen verdwijnen na publicatie achter (vrij hoge) betaalmuren van meer dan dertig dollar per artikel. De kans wordt ook groter dat andere wetenschappers het artikel lezen, commentaar geven, het artikel narekenen en experimenten of observaties herhalen. Dit komt de wetenschap ten goede.

Daarnaast kan peer review soms erg lang duren, minimaal enkele maanden en soms langer. In die tijd wordt het door slechts een kleine aantal wetenschappers gelezen, iemand zou er theoretisch zelfs met je ontdekking vandoor kunnen gaan: op arXiv laat je meteen aan de wereld zien dat het jóuw ontdekking is.

Mond vol tanden

Wat als de universiteit er om begrijpelijke redenen voor kiest om bij een voorpublicatie nog niet de gebruikelijke tamtam te maken? Ik vind het logischer om te wachten op de echte publicatie, dan is er in ieder geval die controle geweest. Wat overigens niet meteen betekent dat de resultaten van het onderzoek ‘waar’ zijn of niet in twijfel worden getrokken.

Afgelopen jaar belandde ik in de bizarre situatie waarin natuurkundige Ronald Hanson van de Technische Universiteit Delft een geweldige knap experiment had gedaan (namelijk de ultieme test voor de ‘spookachtige’ quantumverstrengeling) maar daarover niks mócht zeggen totdat het artikel werd gepubliceerd. Het was dus nog ‘in’ peer review en wetenschapsbladen houden tot publicatie een strikt embargo. Terwijl het artikel dus gewoon al te lezen was op arXiv.

Met deze opstelling wisten Ronald Hanson en collega’s twee elektronen te verstrengelen over een afstand van drie meter. Uiteindelijk willen ze hiermee voor het eerst een elektron teleporteren. — Ronald Hanson bij een opstelling waarmee twee elektronen over een afstand van drie meter te verstrengelen zijn.
TU Delft/Kavli-instituut

Terwijl de media (waaronder NEMO Kennislink) op dat moment verslag deden van de resultaten op arXiv stond de onderzoeker met een mond vol tanden. Hanson mailde mij twee maanden later met het heugelijke feit dat het onderzoek in het prestigieuze Nature werd gepubliceerd, of hij nog wat kon betekenen voor een eventuele publicatie. Ik vertelde hem dat we graag zijn onderzoek (opnieuw) onder de aandacht brachten. Het interview dat ik maar ál te graag twee maanden eerder had gehad, was nu teveel van het goede. Het nieuws was al nieuws geweest.

Er is nog een ander gevaar van het publiceren van onderzoek dat nog niet door de peer review heen is. De controle is er natuurlijk niet voor niks, misschien rammelt er wat aan het betreffende onderzoek. Op NEMO Kennislink heb ik als het goed is altijd vermeld dat het om een voorpublicatie gaat. Maar weten de lezers wat dit betekent? Sterker nog, weet een algemeen journalist wanneer het om een voorpublicatie gaat, en wat dat betekent?

Stapel tijdschriften.
Grant Hutchinson via CC BY-NC-ND 2.0

Ander systeem van publiceren

Je kunt journalisten natuurlijk niet verbieden om niets met een voorpublicaties te doen. Het feit dat Verlinde na jaren zijn langverwachte manuscript inlevert (waarvan de grote lijnen al bekend waren) ís ook nieuws. Als een website of krant het nieuws brengt, dan blijft de rest niet achter.

Wetenschappers hebben goede redenen om hun artikel op arXiv te publiceren en dat moeten ze ook blijven doen. Misschien vraagt dit dilemma wel om een heel ander systeem van wetenschappelijk publiceren. Hoe dat eruit zou moeten zien weet ik ook nog niet, suggesties zijn welkom.

Tot die tijd vind ik het logischer als de voorlichter een ongepubliceerd onderzoek niet meteen in de persmolen stort (zonder expliciete vermelding dat het om een voorpublicatie gaat zoals bij Verlinde’s onderzoek). En áls het dan toch gebeurt, vind ik dat we als journalisten moeten blijven benadrukken dat het om een voorpublicatie gaat. Laat ik dit in ieder geval als een les voor mezelf beschouwen, want ik ben zelf ook niet altijd even consequent geweest.