Naar de content

Wat doet sociale isolatie met onze mentale gezondheid?

Een straat in een stad met veel winkels.
Een straat in een stad met veel winkels.
Flickr.com, Roel Wijnants via CC BY-NC 2.0

We blijven allemaal zo veel mogelijk thuis om de verspreiding van het nieuwe coronavirus af te zwakken. Sociale gewoontes vallen weg, maar de behoefte aan menselijk contact blijft. Wat doet dat met ons?

Twee mensen op een bankje die een gesprek voeren.

We hebben als mens een fundamentele behoefte aan sociale verbondenheid.

Flickr, Ed Yourdon via CC BY-NC-SA 2.0

Alleen naar buiten voor de hoognodige boodschappen of een ommetje. Wie niet thuis kan werken mag op pad. De rest wordt dringend geadviseerd zo veel mogelijk thuis te blijven. Met die maatregelen hoopt het kabinet de verspreiding van het nieuwe coronavirus af te remmen en daarmee het aantal zieken over een grotere periode uit te spreiden. Scholen en horeca gingen dicht. Het openbaar vervoer werd teruggeschroefd. Mensen moeten op anderhalve meter afstand blijven van elkaar: geen handen schudden en geen kussen en knuffels. Dat is raar, voor een mens. We weten niet beter dan dat we ons in groepen ophouden.

Het is de eerste keer sinds de Tweede Wereldoorlog dat mensen zo massaal binnenblijven en op zichzelf zijn teruggeworpen. Tot een paar dagen terug had bijna niemand ervaring met zelfquarantaine. Ons afzonderen van anderen is het beste wat we nu voor elkaar kunnen doen, maar het druist regelrecht in tegen onze behoeftes. Krijgt onze geestelijke gezondheid een klap als we ons voor langere tijd afsluiten?

Verbondenheid online

“We hebben als mens een fundamentele behoefte aan sociale verbondenheid. Als daar niet aan wordt voldaan, dan kan dat gevolgen hebben voor onze psychische gezondheid. Eenzaamheid is een voorspeller voor depressie”, legt hoogleraar klinische psychologie aan de Open Universiteit Arjan Bos uit.

Gelukkig is eenzaamheid vaak een tijdelijk gevoel: het gaat weer over. “Als je verhuist naar een andere stad en niemand kent is het logisch dat je je eenzaam voelt. Normaal gesproken motiveren die gevoelens ons om er iets aan te doen, om mensen om je heen te krijgen. We gaan er actief naar op zoek als we verbondenheid missen.” En dat is, nu het coronavirus rondwaart, nou net niét de bedoeling.

Bos denkt dat de gevolgen van deze tijdelijke zelfquarantaine voor ons mentale welzijn meevallen. Ja, de meeste mensen in de maatschappij hebben even minder sociale contacten, maar dat gevoel van gemis valt online te compenseren, via (video)bellen. Mensen uiten online evenveel emoties en zijn net zo persoonlijk als face-to-face, blijkt uit literatuuronderzoek van zijn groep. “Vroeger zat je tijdens een oorlog of pandemie thuis en had je weinig contact met de buitenwereld”, aldus Bos. “Nu kun je online contact onderhouden. Ik zie het om me heen gebeuren, dat collega’s online compenseren voor de gemiste momenten bij het koffiezetapparaat.”

Ouderen hard geraakt

Wie denkt dat gezondheid het belangrijkste goed is voor ons welbevinden heeft het mis. Sociale relaties zijn belangrijker, benadrukt Anja Machielse. Zij is hoogleraar humanisme en sociale weerbaarheid aan de Universiteit voor Humanistiek en deed meer dan twintig jaar onderzoek naar sociaal isolement onder ouderen. “Door het virus worden ouderen extra hard geraakt. Ten eerste behoren ze tot de risicogroep van mensen die erg ziek kan worden. Daarnaast hebben ze al een verhoogd risico om eenzaam te worden.”

Onder 85-plussers komt chronische eenzaamheid het vaakst voor. Dat schrijnende gevoel van eenzaamheid is schadelijk: het geeft even grote gezondheidsproblemen als roken, alcohol, zwaar overgewicht en weinig lichaamsbeweging. De link met hart- en vaatziekten is vaak boven komen drijven. De link met psychische klachten als depressie is nog sterker.

Het feit dat ouderen nu weinig bezoek mogen ontvangen en clubjes zijn opgeschort maakt het nog zwaarder voor hen. Machielse: “Des te meer tijd blijft er over om te piekeren. Juist op momenten dat je je zorgen maakt heb je behoefte aan steun van mensen die dichtbij je staan.”

Extreme afzondering: hikikomori

Japan kent een extreme vorm van sociale afzondering. Het is daar een fenomeen onder jongeren om zich maandenlang terug te trekken uit de maatschappij, zich thuis op te sluiten en sociale situaties zoals werk en school te vermijden. De naam voor dit syndroom, dat één procent van de bevolking naar schatting een keer krijgt, is ‘hikikomori’. Het komt vooral voor bij mensen geboren na 1970, de generatie die opgroeide met videogames terwijl de economische groei en modernisatie in rap tempo toenam. Mensen met hikikomori hebben moeite zich aan te passen op het werk en verblijven liever in de virtuele wereld. Het fenomeen, wat wel als moderne vorm van depressie gezien wordt, lijkt niet cultuurgebonden. Extreme afzondering komt ook buiten Japan voor, vooral in stedelijke gebieden. Dat sociale isolatie funest kan zijn voor het welzijn, bewijst ook dit voorbeeld. Mensen met hikikomori hebben over het algemeen een slechtere kwaliteit van leven dan mensen met een depressie zonder hikikomori.

Alleen maar niet eenzaam

Tijdelijk op jezelf teruggeworpen worden, hoeft niet te betekenen dat het snel bergafwaarts gaat met je welbevinden. Wie alleen is, is niet per definitie eenzaam. De één kan beter alleen zijn dan de ander, zo zal het ook zijn onder de binnenzitters. De vraag is wat je doet in deze situatie van sociale isolatie, volgens Bos. “Hoe interpreteer je het? Ervaar je een verschil tussen wat je hebt en wat je mist, maar doe je er niks aan? Of zoek je naar compensatie om het gemis in het dagelijks leven goed te maken?”

Een persoon zit op de stoep en leest vanaf een e-reader.

Online delen we evenveel emoties als face-to-face.

Pixabay, via CC 0

Online wemelt het van de adviezen van deskundigen om goed om te gaan met de zelfquarantaine. Neem Barbara Larson, hoogleraar management aan de Northeastern University in Boston. Zij onderzoekt werken op afstand. Zij stelt voor dat teams die nu noodgedwongen thuiswerken, proberen de normale gang van zaken na te bootsen. Ze doen dit op een onconventionele manier, zoals met virtuele borrels waarbij iedereen in kan bellen om samen een drankje te drinken. “Het is een goede manier om jezelf met anderen te verbinden. Het is raar, maar iedereen voel zich raar, dat maakt het leuk”, zei ze tegen BBC. “Virtuele feestjes zorgen voor wat luchtigheid in de moeilijke situatie waar we in zitten.”

Gemis van aanraking

Elkaar zien en spreken kan via telefoon en computer. Elkaar aanraken is nu uit den boze. Hoe ervaren we dat gemis? Bos: “Door huidcontact maak je het ‘knuffelhormoon’ oxytocine aan, waardoor je je plezieriger kan voelen.” Maar het effect van oxytocine in sociaal contact worden volgens hem echter een beetje overschat. In studies krijgen proefpersonen vaak een grote dosis toegediend en dan zie je wat gebeuren. In werkelijkheid is het effect een stuk subtieler.

“Bovendien is er binnen een relatie of een gezin nu nog steeds fysiek contact. Alleenstaanden missen aanraking misschien meer, maar zij hadden er waarschijnlijk sowieso al minder van. Mijn inschatting is dat mensen er wel overheen komen als de maatregelen een paar weken duren. Duurt het langer? Dan loopt de groep die zich eenzaam voelt risico op psychische klachten.”

Onrust en onzekerheid

Het is in deze dagen makkelijk om je gestrest, angstig of somber te voelen. Niet lang nadat de Chinese miljoenenstad Wuhan van de buitenwereld werd afgesloten en mensen de straat niet meer op mochten, kwamen de eerste signalen van somberheid en geestelijke nood naar buiten. Vier op de tien mensen gaf aan zich angstig te voelen door het virus, meldde persbureau Reuters op basis van een enquête die de Chinese Psychology Society hield onder 18.000 Chinese burgers. Telefonische hulplijnen sprongen als paddestoelen uit de grond en bieden mentale steun aan mensen die bang thuis zitten.

Nederland zit niet zo potdicht als Wuhan en landen als Italië en Spanje, maar het virus eist zijn mentale tol. We zitten niet slechts binnen. We zitten binnen met kopzorgen. “De onrust en onzekerheid rond de gebeurtenissen maken de consequenties van een sociaal isolement ingewikkelder”, zegt Machielse. “Mensen zijn bang om ziek te worden, anderen ziek te maken, hun baan te verliezen.” Grote kans dat die onzekerheid meer vat op ons heeft dan thuisblijven.

Een vrouw achter haar laptop voor het raam

We hebben allemaal sociale patronen die sterk worden doorbroken door de coronacrisis.

Flickr.com, Roel Wijnants via CC BY-NC 2.0

Praten met de buren

Voor mensen met huisgenoten en gezinnen is sociale onthouding logischerwijs beter vol te houden. Met een beetje geluk komen gezinnen zelfs hechter uit het isolement. In NRC vertelde een 36-jarige Chinese man dat hij door het virus een betere band heeft gekregen met zijn vrouw en ouders, nu ze al bijna twee maanden met elkaar in een huisje in Wuhan doorbrengen. Zijn dochter trekt meer naar hem toe sinds hij thuis is. “Ineens heb je tijd om de kleinere dingen te doen die je wegens drukte altijd laat liggen”, aldus de man. Hij kookt voor zijn gezin, spreekt de buren ook weer eens.

Of je nou noodgedwongen in je eentje thuis bent of juist met een gezin op elkaars lip zit, voor iedereen ondergaat het dagelijks leven grote verandering. “We hebben allemaal sociale patronen die sterk worden doorbroken door een crisis als deze”, zegt Machielse.” Dat hoeft niet per se slecht te zijn. “Wat je vaak ziet is dat mensen het fijn vinden om even wat vrijheid te hebben. Sociale contacten zorgen voor verplichtingen. Je moet je steeds aan anderen aanpassen. Een paar dagen thuis zijn kan dan heerlijk zijn.”

Als het langer duurt kan het vanzelfsprekend gaan knagen. De verveling slaat bijvoorbeeld toe. Er zijn geen kerkdiensten, geen sportclubs, geen etentjes, kaartavonden of verjaardagsfeestjes. De overgebleven tijd moet je zelf gaan invullen. Machielse: “Ik kan me voorstellen dat lang thuiszitten consequenties heeft voor je sociale netwerk. Dat zie je vaak als er iets ingrijpends gebeurt in iemands leven. Als je langdurig ziek bent, gaan er bijvoorbeeld vrienden afhaken. Een selecte groep blijft over.”

Leidt de coronacrisis ook tot een schifting in ons sociale netwerk? Tja, wie weet. Voor psychologen zijn het interessante tijden, volgens Bos. “Misschien gaat het juist andersom en doen mensen nu extra hun best om connecties te onderhouden, vinden we nu de rust om iemand die we nooit spreken weer te bellen. Misschien zien we de sociale cohesie wel weer terugkomen.”

Bronnen:
  • Daantje Derks e.a., The role of emotion in computer-mediated communication: A review, Computers in Human Behavior. Online in mei 2008. DOI: 10.1016/j.chb.2007.04.004
  • Emilie Courtin en Martin Knapp, Social isolation, loneliness and health in old age: a scoping review, Health and Social care in the community. Online op 28 december 2015. doi: 10.1111/hsc.12311
  • Takahiro A Kato e.a., Are Japan’s hikikomori and depression in young people spreading abroad? The Lancet. Online op 17 september 2011. DOI:10.1016/S0140- 6736(11)61395-0
  • Shunsuke Nonaka en Motohiro Sakai,The effect of hikikomori on quality of life, Shinrigaku Kenkyu : The Japanese Journal of Psychology. Online op 1 augustus 2014. DOI:10.4992/jjpsy.85.13315
ReactiesReageer