Waarom zijn we onverschillig en onwetend over de EU?

Over het algemeen wordt de EU, met uitzondering van 2013, meer positief dan negatief gezien. Maar wat daar – letterlijk – als rode draad doorheen loopt is de ‘neutrale’ opinie van Nederlanders over de EU. Over de periode 2000-2018 was die opinie tussen de 34 en 42 procent. Dat betekent dus dat gemiddeld ruim een derde van de Nederlanders ‘neutraal’ tegen de EU aankijkt. Dat zou een eerste verklaring kunnen zijn voor de lage opkomstcijfers, maar vertelt ons nog niet waar die onverschillige/neutrale houding vandaan komt.

Zo zie je al: er is geen eenduidige bestuurder van Europa, en om in Europa tot besluiten te komen moet er dus vooral worden samengewerkt tussen deze drie groepen. Dat vraagt wikken en wegen en eindeloos onderhandelen. Meestal achter gesloten deuren. En dat maakt het moeilijk voor ‘ons’ als publiek om te zien en te begrijpen wat er echt gebeurt. Die traditie van samenwerken in de ‘Brusselse bubbel’ maakt het voor kiezers moeilijk te begrijpen en controleren wat er daar plaats vindt.

We krijgen het gewoon niet te zien. En wat je niet kunt zien is ook moeilijk te beoordelen: dus wellicht dat dit een eerste logische verklaring is voor die portie ‘neutrale meningen’ over de EU. Het dynamische samenspel van Parlement, Commissie en Raad maakt besturen vooral een interne en soms moeilijk te doorgronden aangelegenheid en dat maakt het lastig om er een oordeel over te vellen.

Brussel is een makkelijke zondebok

Een gevolg van dit ingewikkelde proces van besluitvorming is dat ook de media en onze eigen politici moeite hebben om goed uit te leggen hoe dat precies werkt en hoe ze recht kunnen doen aan de ingewikkeldheid van besturen in de EU. Dat resulteert in versimpelde verhalen waarbij Nederlandse kranten berichten over ‘Brussel’ aan de ene kant en ‘Den Haag’ aan de andere, zonder duidelijk te maken welke rol beiden hebben gespeeld in Brusselse besluiten.

Er is dus een schijnbare tegenstelling tussen ‘Brussel’ en ‘Den Haag’: de Europese politiek versus onze eigen nationale politiek. Als het niet goed gaat, worden de negatieve consequenties toegeschreven aan ‘de Brusselse elite’, terwijl voordelen van Europese samenwerking worden toegeschreven aan ons eigen nationale bestuur⁴. Dat maakt het ingewikkeld om te bedenken wie we moeten geloven en denk je als kiezer misschien al gauw: “laat maar zitten, het zal wel.”

Een snelle blik op de kranten over het verbod op pulsvisserij laat bijvoorbeeld zien dat de ‘schuldvraag’ vooral ligt bij de Europese visserijcommissie, het Europees parlement, en de lobby van Frankrijk. Terwijl eenzelfde scan van krantenartikelen laat zien dat de alliantie tegen een Europees schokfonds vooral werd toegeschreven aan het succes van onze ‘eigen’ minister van financiën Wopke Hoekstra.

Ook ideologisch krijgen we veel verschillende verhalen voorgeschoteld: zo werd er vorige week in de Tweede Kamer een motie aangenomen waaruit blijkt dat de meerderheid van de partijen de tekst ‘ever closer union’ wil schrappen uit het Verdrag van Rome. Deze zinsnede uit het verdrag zou volgens de ondertekenaars van de Tweede Kamermotie symbool staan voor de gedachte van een ‘Europese superstaat’, waarin de nationale staten niets meer te zeggen hebben. Ook coalitiepartij CDA stemde voor de motie. En dat terwijl Wopke Hoekstra – een van de kopstukken van de partij – nog geen week later in Berlijn zijn liefde aan Europa verklaarde.

Nederlandse politici kennen zichzelf Europees succes toe en schuiven de schuldvraag liever af. In een recent artikel van wetenschappers van de Universiteit van Amsterdam zien we bijvoorbeeld ook dat Europese leiders in tijden van crisis geneigd zijn om in speeches de schuldvraag toe te kennen aan Europese instanties en weinig tot bijna niet te refereren aan hun eigen rol in diezelfde processen (terwijl die rol er dus wel degelijk is). De EU is in slechte tijden dus een makkelijke zondebok en zonder echte ‘Europese media’ of een echte ‘Europese politieke ruimte’ verandert dat beeld ook niet snel.

Europa als vredesproject of als economisch project?

Een derde mogelijke en veelgehoorde verklaring voor de neutrale of onverschillige houding tegenover Europa is dat Europa niet een duidelijk aansprekend ‘verhaal’ heeft. Iedereen beantwoordt de vraag ‘Wat is Europa?’ op een andere manier. Dat heeft te maken met verschillende generaties en verschillende uitwerkingen van Europese integratie voor verschillende groepen in de samenleving.

Onze ouders, opa’s en oma’s groeiden op met een heel ander verhaal over Europa dan onze generatie. Hoewel de samenwerking in 1952 begon met de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal (EGKS) – en dus behoorlijk economisch van aard was – was Europa óók een vredesproject om te voorkomen dan Frankrijk en Duitsland opnieuw met elkaar in oorlog zouden komen. Generaties van ouderen weten dit nog.

Maar voor jongere generaties is ‘oorlog’ een behoorlijk abstract idee, en het is niet duidelijk waarom Europa daarvoor nodig is. De Europese Commissie (EC) probeert jongeren daarom via uitwisselingsprogramma’s (zoals Erasmus) te stimuleren om in een ander Europees land te studeren, en om vriendschappen te sluiten die grenzen overstijgen. Jongeren kunnen zelfs gratis door Europa reizen met de trein!

Tegenwoordig is de rechtvaardiging voor de Europese samenwerking vooral een economisch verhaal. Maar ook dat economische verhaal kent zijn uitwerking langs verschillende lijnen. Hoewel we allemaal profiteren van de open grenzen (in vijf uur in Parijs) en gratis dataroaming, zijn de vruchten van de Europese samenwerking toch niet helemaal gelijk verdeeld. Europese economische samenwerking heeft ook negatieve gevolgen. Door de marktwerking op de gezamenlijke Europese markt verhuizen sommige bedrijven bijvoorbeeld naar andere Europese landen. Daarnaast is er ook concurrentie van werknemers uit andere Europese landen. De Nederlandse handelseconomie profiteert als geheel enorm van die open grenzen en de gemeenschappelijke euro, maar deze positieve economische uitwerking van Europa is weinig tastbaar en behoorlijk abstract. Dat terwijl de negatieve uitwerking – als mensen hun baan verliezen – heel duidelijk is. Ook hier geldt: successen worden als nationale successen geclaimd, en problemen op Brussel afgeschoven.

De negatieve uitwerking van economische samenwerking veroorzaakt dus ook onvrede over ‘Europa’. Tegelijkertijd zijn niet alle banen die verdwijnen ook daadwerkelijk de schuld van Europa. Ook de toegenomen globalisering van de wereldeconomie draagt hieraan bij. Als Europa zich in dit opzicht meer ‘tastbaar’ voor de burger wil opstellen, moet het dus iets doen aan de negatieve effecten van verregaande economische samenwerking en globalisering. Dat gebeurt nu al, bijvoorbeeld via het Europees Sociaal Fonds, waarmee de EU de economische verschillen tussen verschillende regio’s probeert te verkleinen en werkgelegenheid probeert te ondersteunen. Een groot speerpunt is bijvoorbeeld het aanpakken van jeugdwerkloosheid.

Al met al zijn er veel verschillende verhalen over Europa te vertellen, en manieren om uit te leggen waarom Europese samenwerking nodig is. In plaats van de diversiteit van deze verhalen voor Europese samenwerking te omarmen, lijkt het alsof mensen afhaken in de discussie over waar het met Europa naartoe moet – en misschien juist daarom maar kiezen voor een neutrale houding. Eén ‘gedeeld’ verhaal dat we wél terug zien komen onder Nederlanders is dat er geen betere toekomst buiten de EU lijkt te zijn: daar is ongeveer 85% het mee eens (zie figuur).