Waarom we meer zeggen dan nodig is

Sammie Tarenskeen deed aan de Radboud Universiteit onderzoek naar dit verschijnsel, dat ook bekendstaat als ‘overspecificatie’. “Als je meer informatie geeft dan de hoorder nodig heeft, is er sprake van overspecificatie. En eigenlijk doen mensen dat veel vaker dan je zou verwachten.”

Filosofische vraag

Maar waarom doen mensen dat? Doen ze het om het de hoorder zo makkelijk mogelijk te maken? Of is het puur luiheid van de spreker: noem zoveel mogelijk eigenschappen, en er komt vanzelf wel iets aan bij de hoorder? Deze vraag benaderde de promovenda – die zowel taalwetenschap als filosofie studeerde – vooral vanuit de filosofie. Maar eerst bracht ze het verschijnsel uitvoerig in kaart aan de hand van een groot aantal experimenten met zo’n driehonderd proefpersonen.

In die experimenten zaten de proefpersonen voor een computerscherm waarop ze verschillende plaatjes van objecten te zien kregen. Deze objecten hadden specifieke kenmerken: een rode schaar, een grote broek, een gestippelde jurk et cetera. Aan de proefpersonen de taak om de plaatjes zó te beschrijven dat een hoorder zou kunnen begrijpen wat er te zien was.

Rode ruitjesbroek

Kleur blijkt een veelgenoemde eigenschap. Een van de onderzoeksvragen was dan ook of er woordcategorieën zijn die vaker aangeduid worden met kleur dan andere. “Kleur bleek intuïtief belangrijker te zijn voor kleren. Bij het verwijzen naar kleren wordt vaak de kleur genoemd, wat bijvoorbeeld niet het geval is bij woorden als ‘schaar’ of ‘dweil’. Terwijl het voor de hoorder niet per se handiger is om deze informatie wel te krijgen bij het ene en niet bij het andere voorwerp.”

Kleuren bleek bovendien vaker voor te komen dan andere specificaties, zoals patronen. Een felgetinte rode broek beschreven de proefpersonen meestal als ‘rode broek’, maar een ruitjesbroek was gewoon een ‘broek’. “Alleen in vergelijking met ingetogen kleuren, werden patronen vaker genoemd”, aldus Tarenskeen. Ook aan de grootte van een voorwerp maakten mensen weinig woorden vuil: “Dat komt omdat het een relatieve eigenschap is. Alleen als iets extreem groot of klein is het noemenswaardig. Als het maar opvallend is.”

Binnen de testgroep waren geen leeftijdsverschillen te vinden, maar daarvoor was de groep ook te homogeen, vertelt de promovenda: allemaal mensen tussen de 18 en 35 jaar. Wel waren er grote individuele verschillen. “Sommige mensen hebben bijvoorbeeld heel sterk de neiging om altijd de kleur te noemen, en andere juist nooit. En er zijn weinig mensen die tijdens zo’n experiment gaan switchen.”

Perspectief wisselen

Waarom sommige mensen vaker kleur benoemen dan andere, weet de onderzoekster niet. Maar wel heeft ze een theorie over het gebruik van overspecificatie, dat vooral volwassen sprekers laten zien. “Het gaat terug op de vraag waarom mensen communiceren. Ze willen elkaar iets duidelijk maken. En om dat doel te bereiken, ontwikkelen ze bepaalde automatismen, zoals het benoemen van kleur.”

Het zijn vooral volwassenen die dit soort extra hints meegeven in de communicatie, zegt Tarenskeen. Bij kinderen kom je eerder het tegenovergestelde tegen: onderspecificatie. “Kinderen hebben het nog weleens over ‘de man’ als er twee mannen zijn. Het is dan onduidelijk welke man ze bedoelen. Dat komt doordat bij kinderen die automatismen nog niet goed zijn ontwikkeld.”