Waarom vindt zelfdoding soms navolging?

Zelfs fictieve personages kunnen zo’n effect creëren. Zo werd in de jaren tachtig in Duitsland de populaire televisieserie Dood van een Scholier stopgezet, waar in elke aflevering vanuit een ander perspectief naar één en hetzelfde geval van zelfdoding werd gekeken. Elke uitzending leidde namelijk steevast tot een verhoogd aantal suïcides.

Ook bij zelfdodingen van ‘gewone’ mensen ligt er ‘besmettingsgevaar’ op de loer. In Nederland zagen we dat bijvoorbeeld in 2006. Na de suïcide van een meisje op het Enschedese Stedelijk Lyceum, benam al snel een ander meisje zich het leven. Daarna ondernamen nog vier andere scholieres suïcidepogingen zonder dodelijke afloop. Die van een vijfde meisje kon nog net op tijd voorkomen worden, door een spoedopname in een psychiatrisch ziekenhuis. Allen hadden de eerste zelfdoding verheerlijkt op de chat en elkaar aangemoedigd hetzelfde te doen.

Motivatie

Hoe kan het nu dat mensen zichzelf van het leven willen beroven, puur omdat een ander dat ook heeft gedaan? Terwijl ze toch vaak ook zien hoeveel verdriet het teweegbrengt bij de nabestaanden?

Die vraag is lastig te beantwoorden. Allereerst is zelfdoding een complex fenomeen, waarbij zowel psychische, sociale als biologische factoren een rol kunnen spelen. Daarbij worden de overlevers van copycatpogingen zelden ondervraagd door onderzoekers, waardoor het gissen blijft naar wat er nu precies in hun hoofden omging. En in Nederland is er nog helemaal geen onderzoek gedaan naar het copycateffect.

Toch is er wel iets over dit fenomeen te zeggen. In met name de Verenigde Staten ontwikkelden psychologen theoretische modellen, die verklaren waarom mensen ertoe neigen suïcides te imiteren. Daarnaast vormen de interviews van journalisten met nabestaanden van copycats een bron van informatie. Gekoppeld aan wat we al weten, is het daarom toch mogelijk een tipje van de sluier op te lichten. Drie factoren lijken in elk geval een rol te spelen.

Worsteling

Allereerst lopen de ‘copycats’ hoe dan ook al mogelijk zelfdodingsgevaar. Ze worstelen met zichzelf of het leven en zien de toekomst als een zwart gat. Vaak hebben ze al een of meerdere pogingen achter de rug. Ook leiden ze veelal aan een zware depressie. Antony Roberts uit Bridgend, lijkt daar een voorbeeld van. Hij was een van de 26 jongeren die de hand aan zichzelf sloeg tijdens de suïcidegolf die het Engelse stadje teisterde tussen 2007 en 2009. Roberts was echter al langer depressief en dit was zijn derde poging, vertelde zijn moeder aan de Britse pers

Die verbondenheid is zo belangrijk omdat het als het ware het kabeltje is dat de copycat mentaal verbindt met diens voorbeeld. En die zich op die manier kan gaan (over)identificeren met diens (vermoedelijke) motieven. ‘Sociaal leren’ speelt daarbij een belangrijke rol, menen veel psychologen. Dat houdt in dat de blootstelling aan de suïcide van iemand die belangrijk voor ons is, doorgaans taboedoorbrekend werkt: zelfdoding komt zo sneller in zicht als een mogelijke manier om hevige emoties het hoofd te bieden.

Dat zien we bijvoorbeeld terug in families. De Britse psychiater Alexandra Pitman en haar team vroegen 429 volwassenen waarvan een familielid suïcide had gepleegd hoe dat hun kijk op zelfdoding beïnvloedde. Meer dan een kwart was er positiever over gaan denken. “Ik weet nu dat als dingen echt lastig worden er een uitweg is,” vertelde bijvoorbeeld een vrouw wiens oom suïcide gepleegd had. Ook bij de zelfdoding van mensen die verder van ons afstaan, zoals bijvoorbeeld een celebrity, kan zo’n ‘sociaal leereffect’ optreden, menen psychologen.

Wanneer de copycat zichzelf inferieur acht aan het voorbeeld met wie hij zich verbonden voelt, kunnen bovendien gevoelens van fatalisme hem gaan beïnvloeden. “Mensen die suïcide plegen willen vaak helemaal niet dood”, vertelt Ad Kerkhof, hoogleraar Suicidepreventie bij de Vrije Universiteit, aan NEMO Kennislink. “Ze zijn echter moe van de nare stemmetjes en gedachten in hun hoofd, die hun bijvoorbeeld influisteren dat ze toch niets voorstellen en geen toekomst hebben. Ook hebben ze vaak een laag zelfbeeld. Als ze dan horen van een suïcide van een populaire celebrity of iemand anders die ze bewonderen, is dat soms een fatale klap. Zo van: ‘als hij het met al zijn succes niet redde, dan zal het mij ook niet lukken’.”

Methode

Maar er is nog een reden, waarom andermans zelfdoding een copycat ertoe kan aanzetten hetzelfde te doen. Het geeft hem een format van hoe hij dat kan doen. “Veel mensen aarzelen niet alleen of ze suïcide zullen plegen, maar ook hoe ze dat dan moeten doen,” vertelt Kerkhof. “Als ze dan horen van de methode van iemand in hun omgeving of een bekendheid, dan hebben ze plotseling wel een blauwdruk daarvoor, wat versnellend kan werken.”

Hoe belangrijk het voorbeeld van zo’n methode is bij het veroorzaken van een copycateffect zien we op diverse manieren terug. Zo komt het regelmatig voor dat wanneer een bepaalde suïcide een zelfmoordgolf veroorzaakt, het overgrote deel van de copycats zichzelf op precies dezelfde wijze van het leven berooft. Dat was bijvoorbeeld zichtbaar in Bridgend, evenals in die in Zuid-Korea, volgend op de dood van actrice Choi Jin Sil.

Tegelijkertijd zijn er ook wel zelfmoordgolven bekend waarin dat niet of veel minder het geval was. Zo waren de methodes van de suïcides die in de Verenigde Staten gepleegd werden na de dood van Marilyn Monroe divers. Maar ook wanneer copycats niet overgaan tot dezelfde manier, dan lijkt er van het noemen van de methode toch een wervend effect uit te gaan. Wanneer de methode van een beroemdheid niet genoemd wordt door de media, is de kans op imitatie namelijk zo goed als nihil, blijkt uit onderzoek. Om die reden raden veel experts journalisten af in hun berichtgeving details te noemen – om zo de kans op een copycateffect sterk te verminderen. In Nederland adviseren bijvoorbeeld de psychologen van hulplijn 113 dit in richtlijnen aan journalisten.

Romantisering

Om imitaties te voorkomen, is het bovendien belangrijk dat een suïcide niet als positief wordt weggezet in de communicatie erover. Met name jongeren lijken soms aangetrokken te worden tot zelfdoding, als manier om postuum te bereiken wat ze in hun leven (nog) niet lukte. Erg ‘cool’ gevonden te worden, bijvoorbeeld.

“Suïcide oefent op jongeren al eeuwen een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit,” vertelde Herman van Engeland, hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie aan het Utrecht Universitair Medisch Centrum, eerder aan het Algemeen Dagblad naar aanleiding van suïcides in Enschede. “Om onverklaarbare redenen is het stoer, het werkt statusverhogend. Het vervelende is dat wanneer er binnen een groep aanmoedigend over wordt gesproken, er altijd wel labiele groepsleden zijn die het daadwerkelijk doen.”

Melissa (gefingeerde naam) kan erover meepraten. Ze was een van de meisjes in Enschede die elkaar op MSN aanmoedigden zichzelf van het leven te beroven. “Dat was echter alleen ‘voor de fun’”, vertelde ze een journalist van het Algemeen Dagblad. “Toen iemand me vroeg wanneer ik het ging doen, klapte ik snel mijn laptop dicht. Dat enkele kwetsbare meiden wellicht ook door mijn opjutterij zichzelf van het leven probeerden te beroven, vind ik heel erg.”

Spijt

Ook de suggestie dat je door jezelf van het leven te beroven zaken recht kunt zetten is uit den boze, vertelt Ella Arensman aan NEMO Kennislink. Ze is onderzoeker aan Cork University College en bij de National Suicide Research Foundation in Ierland. Ook was ze voorzitter van de International Association for Suicide Prevention. Zeker wanneer hierdoor de zelfdoder als een soort held wordt afgeschilderd. “Anders ontstaat er het risico dat kwetsbare jongeren het gaan romantiseren.”

Om die reden hebben veel experts felle kritiek op de onder tieners populaire Netflixserie 13 Reasons Why. “Allereerst wordt de methode expliciet in beeld gebracht, wat mensen dus op gedachten kan brengen. Daarbij wordt hoofdpersonage Hannah als een soort heldin afgeschilderd die haar zelfdoding gebruikt om wraak te nemen op klasgenoten die haar pesten, door cassettebandjes achter te laten met boodschappen voor hen.”

Inmiddels zijn de eerste suïcides naar aanleiding van de serie een feit. “Waaronder een jonge man in Peru die net als Hannah cassettebandjes achterliet voor mensen die hij verantwoordelijk achtte voor zijn zelfdoding.”

Als die jongen het over kon doen, had hij daar overigens wellicht toch niet voor gekozen. Het overgrote deel van mensen die een poging overleven is namelijk blij dat die mislukte. Velen betreuren hun daad zelfs al tijdens hun poging, zo blijkt uit interviews met overleveraars.

Het is dan ook essentieel zelfdodingen tegen te gaan, inclusief suïcides begaan door copycats. Maar hoe kan dat het beste bereikt worden? Lees het binnenkort op NEMO Kennislink.