Over de Tweede Wereldoorlog wordt nog steeds veel verteld en geschreven, vooral rond 4 en 5 mei. Maar hoe kwamen de gebeurtenissen tijdens de oorlog zelf in het nieuws?
Adolf Hitler kwam in 1933 aan de macht in Duitsland. Een belangrijk onderdeel van zijn regering werd het nieuwe Ministerie van Propaganda, dat onder leiding kwam te staan van de minister van propaganda Joseph Goebbels. Het ministerie richtte zijn propaganda op de hele samenleving om de mensen te overtuigen van de noodzaak van een oorlog. Hiertoe zette Goebbels alle mogelijke media in: pers, radio, film, toneel, actieve propaganda en antipropagandabestrijding. De media stond onder volledige censuur van het ministerie, dus tegengeluiden waren nauwelijks te horen. Massabijeenkomsten met militaire parades moesten de bevolking nog verder opzwepen.
Nederlandse verslaggevers bij SS
Wanneer de Tweede Wereldoorlog eenmaal is uitgebroken, is de Duitse propagandamolen ook actief in bezette gebieden zoals Nederland. Tijdens de 5 jaren van oorlog verspreidde de bezetter een enorm aantal posters, films, radioberichten en kranten. De pro-Duitse media moest de nationaalsocialistische ideologie hoog houden en nieuwe manschappen werven. Posters en films werden in scène gezet maar voor de nieuwsgaring waren verslaggevers nodig.
In de zomer van 1941 vertrok het Legioen Nederland, een onderdeel van de Waffen-SS dat bestond uit Nederlandse vrijwilligers, naar het Oostfront. Zij waren geronseld om te gaan vechten tegen de dreiging van het communisme in Rusland. Om militaire acties te kunnen documenteren, was een nieuwe militaire eenheid binnen de SS opgericht, de Propaganda Kompagnie of PK.
De Nederlandse PK vormde een zelfstandig opererende groep van 50 man die bestond uit 8 journalisten, 4 fotografen, 2 filmoperateurs, een radioreportageteam met 4 technici en verder chauffeurs, monteurs, een bevoorradingsofficier en een kok.
De Nederlanders die zich aanmelden voor de PK kwamen uit alle lagen van de bevolking. Een enkeling had gestudeerd en het merendeel van deze toekomstige SS-verslaggevers of ‘Kriegsberichter’ had (enige) ervaring als journalist, radioverslaggever, filmer of fotograaf. De PK leden hadden verschillende achtergronden maar de bindende factor was de NSB. Ze waren overtuigd geraakt van de dreiging van het Bolsjewisme. Dit Russische communisme zou Europa onder de voet lopen en kon alleen afgeweerd worden door het Nationaal Socialisme. Naast de ideologie zal bij sommige jonge mannen de drang naar avontuur ook vast een rol hebben gespeeld.
Militaire training en censuur
Eenmaal onder de vlag van de Waffen-SS, kregen de PK mannen een militaire training. Naast oorlogscorrespondent en propagandist waren ze namelijk ook soldaat. Ze droegen SS uniformen en vielen onder de militaire tucht om hen niet te isoleren van de andere soldaten. Hun hoofdtaak was oorlogsverslaggeving hoewel ze ook de wapens zouden trekken als het nodig was.
Bij het front aangekomen schreven de PK-ers weinig realistisch nieuws. Een eigen mening en een kritische houding werden niet gewaardeerd in hun verslaggeving. Elk bericht ging door de Duitse militaire censuur in Berlijn en werd zo nodig aangepast om in het straatje van propaganda en werving te passen. Na het eerste oorlogsjaar werden nog maar zelden foto’s van doden geplaatst omdat dat de werving van nieuwe soldaten tegenwerkte. Om het moorden aan het Oostfront positief aan te kleden, schreven de Kriegsberichter over het ‘onschadelijk maken’ van de Russen.
Erotische propaganda
De correspondenten van de PK schreven en filmden hun ‘nieuws’ voor het thuisfront, de vijand en de eigen troepen. Voor deze verschillende doelen werden verschillende media en berichten gebruikt.
Voor het thuisfront werd gebruikt gemaakt van nieuwsbulletins vol overwinningsverhalen en wervende teksten om nieuwe soldaten te ronselen. De films die werden gemaakt aan het front lieten met name het leven van de Duitse soldaten zien, terwijl ze samen zaten te eten of de nieuwe biervaten ontvingen. Maar in tegenstelling tot het Duitse publiek stonden de Nederlanders vijandig tegenover de SS-journalisten. Hun nieuwsberichten werden amper opgepikt, zelfs niet in de NSB media. De radioreportages, films, foto’s, tekeningen en nieuwsberichten vol victorie werden na 1943 nog ongeloofwaardiger aangezien de Duitsers steeds meer nederlagen leden. De aandacht werd daarom meer verschoven naar het dagelijks leven van de soldaat en het zwart maken van de vijand.
Zo probeerden de Duitsers bijvoorbeeld een wig te drijven tussen de Amerikaanse en de Engelse militairen. Ze speelden in op de angst voor overspelige echtgenotes en verspreidden erotische posters van Amerikaanse soldaten die aan de haal gingen met gewillige Engelse vrouwen. De propagandaposters en pamfletten werden uitgestrooid door vliegtuigen, aan ballonnen gehangen of afgeschoten door propagandawerpers. Hierbij waren de granaten gevuld met pamfletten.
Voor de Nederlandse SS-ers aan het Oostfront werd ook nieuws geschreven om hun moraal hoog te houden. Propagandakrantjes zoals De Vermolmde Bolsjewiek waren vaak het enige nieuws over front en vaderland dat de soldaten ontvingen. Maar de Kriegsberichter schreven het merendeel van de kranten vol terwijl ze zelf ook aan het front lagen. Ze hadden vaak geen idee wat zich in Nederland of de rest van het front afspeelde.
Milde gevangenisstraffen
Gedurende 4 jaar heeft de PK gekleurde berichtgeving verspreid. Ondanks de lauwe reacties vanuit Nederland is het onvermijdelijk dat het jongemannen aan het denken heeft gezet. Ongeveer 23.000 Nederlanders hebben dienst gedaan in de Waffen-SS en alle dreigende berichten over de Russen en de artikelen over glorieuze gevechten hebben ongetwijfeld een aantal van hen overtuigd zich aan te melden.
Na de oorlog werden de meeste Nederlandse PK journalisten gearresteerd en in gevangenkampen voor politieke misdadigers geplaatst. Vanaf 1947 werden de eerste zaken betreffende oorlogsverslaggevers behandeld maar de rechters wisten niet goed wat ze met deze SS-ers aan moesten. Waren het nu journalisten of soldaten? Dienst doen in de Waffen-SS was uiteindelijk het grote minpunt en de straffen die werden gegeven varieerden van 5 tot 15 jaar.
De PK-ers waren niet de enige met lange straffen. Na de oorlog zijn vele oorlogsmisdadigers, maar ook veel enigszins ‘fout-ruikende’ Nederlanders, veroordeeld tot zware straffen. Na enkele jaren van bezinning begon het gevoel op te komen dat velen van hen te zwaar waren gestraft. Zo ook de Kriegsberichter want voor 1950 kregen ze bijna allemaal gratie. Ze werden op vrije voeten gesteld maar hun staatsburgerschap werd hen afgenomen. De meesten van hen hebben zich nooit meer met journalistiek ingelaten.
Bronnen:
- Arnold Karskens, Pleisters op de ogen. De Nederlandse oorlogsverslaggeving van Heiligerlee tot Kosovo (Amsterdam 2001)
- Gerard Groeneveld, Kriegsberichter. Nederlandse SS-oorlogsverslaggevers 1941/1945 (Haarlem 2004)
- Zwarte Soldaten, Nederlanders in de Waffen-SS