Trauma Koerden en het Amna Suraka winnaar Volkskrant-IISG Scriptieprijs voor Geschiedenis 2015

Voor haar masterscriptie deed Bareez Majid vier maanden onderzoek in Amna Suraka in Irak. Deze voormalige gevangenis is nu een museum en herdenkingsplek voor de genocide op de Koerden tijdens het regime van Saddam Hoessein. Het museum biedt weinig ruimte voor het trauma van de gemartelde gevangenen, ontdekte Majid.

4 december 2015

Met haar scriptie In Order Not to forget. A Critical Study of the Iraqi-Kurdish Museum of Amna Suraka, wint Bareez Majid (Middle Eastern Studies, Universiteit Leiden) dit jaar de Volkskrant-IISG Scriptieprijs voor Geschiedenis. In haar studie over oorlogstrauma’s en herdenking kijkt ze naar het Amna Surakamuseum, een voormalige gevangenis in Koerdisch Irak tijdens het regime van dictator Saddam Hoessein. Tijdens haar onderzoek ter plaatse interviewde Majid medewerkers, bezoekers en gemartelde ex-gevangenen.

Bareez Majid vertelt tijdens de uitreiking van de Volkskrant-IISG Scriptieprijs voor Geschiedenis 2015 over haar onderzoek in het Amna Surakamuseum in Koerdisch Irak. Haar ingrijpende scriptie, waarin gemartelde slachtoffers aan het woord komen, kan wegens veiligheidsredenen niet openbaar gemaakt worden.
Marjolein Overmeer

War gaat je scriptie over?
“Over de manier waarop collectieve herinneringen van traumatische gebeurtenissen worden ingebed in ideeën over ‘de’ Koerdische identiteit. Ik heb gekeken naar de manier waarop het museum dit verhaal vertelt. Hieruit blijkt dat buitenlanders vooral een verhaal van genocide en dood te horen krijgen, dat impliciet wordt verbonden aan het idee dat Koerdistan autonoom moet worden. Naar de lokale bevolking toe is het verhaal vooral gericht op overleving. Op het idee dat ze verder moeten en niet achterom mogen kijken.”

Kun je iets meer vertellen over het Amna Suraka?
“Het Amna Surakamuseum representeert de genocide op de Koerden die daar heeft plaatsgevonden. Het gebouw, een voormalige gevangenis waar voornamelijk politieke gevangenen werden vastgehouden en gemarteld, bestaat uit meerdere complexen: naast het gevangenisgedeelte is er een gebouw waar Koerdische klederdracht en kunstvoorwerpen worden getoond. In weer een ander deel is een foto-expositie te zien over in 1991 gevluchte Koerden.”

Slachtoffers van Hoesseins anti-Koerdische campagne, weergegeven in de vorm van gebroken glas en lichtjes.
wiki commons

“Er is ook een zaal met bijvoorbeeld de namen van de slachtoffers die zijn omgekomen in Anfal (de anti-Koerdische campagne van Saddam Hoessein). Achter glazen wanden liggen de spullen die zijn gevonden van de slachtoffers die levend begraven zijn. Tijdens het regime was het Koerden niet toegestaan om te rouwen. Deze ruimte voelt als een verlate rouwdienst voor de mensen die zijn omgekomen tijdens Anfal, waarvan namen en foto’s op de muren staan. In de ruimte hoort de bezoeker ook geluidsopnames van huilende vrouwen. In een aparte, kleine ruimte staan sculpturen in martelhoudingen die het lijden van de gevangenen weergeven.”

Waarom heb je voor dit onderwerp gekozen?
“Ik wilde weten of de slachtoffers zich herkennen in de traumaplek, of het hen helpt om iets met hun trauma’s te doen en of het museum een plek is waar ze zich gehoord voelen. Dit blijkt niet zo te zijn. Het verhaal van de genocide wordt gebruikt voor het grotere geheel, het heroïsche verhaal van de Koerden die niet zijn uit te roeien. Alleen in de ruimte met sculpturen in martelhoudingen vinden de slachtoffers erkenning. Het leek mij iets te direct, maar voor de gemartelde slachtoffers zelf bleek het juist te helpen om over hun trauma te kunnen praten.”

Majid, ex-vluchteling uit het gebied, benadrukt dat haar achtergrond zeker niet de voornaamste reden was om dit onderzoek te doen, maar wel heeft meegespeeld. “Ik ben al langer bezig met het onderwerp herdenking en ik heb me gespecialiseerd in de Shoah. Ik heb in deze omgeving onderzoek gedaan omdat ik persoonlijk weet hoeveel onverwerkte trauma’s er zijn en hoe weinig er mee wordt gedaan. Het is niet te vergelijken met gedenkplekken van de Holocaust. Daar wordt wel een genuanceerd beeld gegeven, zonder de locatie in te bedden in de nazipolitiek. Dit museum is het een stuk minder genuanceerd en juist te politiek.”

Liep je nog ergens tegenaan tijdens je onderzoek?
“Mijn onderzoeksvoorstel was goedgekeurd en toen ineens waren er problemen met IS in het gebied. Dat was eng, want de geschiedenis leek zich te gaan herhalen. Tijdens het onderzoek was het vooral moeilijk om contact te krijgen met mensen die in de gevangenis hadden gezeten. Ik moest geïntroduceerd worden door een familielid, die ook in deze gevangenis heeft gezeten, bij gemartelde gevangenen die hun verhaal wilden doen.”

Je hebt kritiek op het museum, onder andere over externe partijen die met hun geld de neutraliteit van het museum ondermijnen. Kun je dit uitleggen?
“Naar mijn mening gebruiken de aanwezige buitenlandse partijen het verhaal van de Koerdische genocide en het museum vooral om zichzelf te profileren. Er is geen transparantie over wat ze in het museum doen en waarom. Europeanen weten hoe belangrijk het is om een herdenkingsplek in ere te houden, vanuit hun eigen ervaringen met de Holocaust. Ze weten ook wat de waarde is van deze traumatische plek, maar maken toch gebruik van de gebouwen en dat maakt me boos. Zoiets zou in bijvoorbeeld Auschwitz nooit kunnen. Het benadeelt de slachtoffers van de genocide. Ik zie dit als een vorm van culturele kolonisatie.”

Het Amna Surakamuseum, een voormalige gevangenis voor politieke gevangenen tijdens het regime van dictator Saddam Hoessein.
wiki commons

Andere punten van kritiek betreffen het voorop zetten van de idealen van de politieke initiatiefnemers van het museum en tevens makers van de tentoonstellingen. Dit gaat ten koste van de slachtoffers. Aan vrouwelijke gevangenen, vaak slachtoffers van verkrachtingen, biedt het museum al helemaal geen ruimte om te herdenken en hun trauma’s te verwerken.

Wat is je belangrijkste conclusie?
“Een herdenkingsplek als het Amna Surakamuseum, hoewel het politiek beladen is, kan wel iets doen bij het verwerken van trauma’s. Voor het museum is het noodzakelijk om de dader van de genocide aan te wijzen, maar dat helpt niemand. Slachtoffers kunnen nu hun verhaal niet vertellen aan hun kinderen of hun naasten. Het is belangrijk dat dit onderwerp bespreekbaar wordt gemaakt. Het museum doet dat een beetje, maar het kan nog veel beter.”

h2. Over de prijs

De Volkskrant-IISG Scriptieprijs voor Geschiedenis wordt sinds 2010 jaarlijks uitgereikt. Bij de beoordeling let de jury op masterscripties die een duidelijk vernieuwende benadering hebben. Hierbij kan gedacht worden aan een nieuw onderwerp of aan een vernieuwende aanpak van een bestaand onderwerp. Aan de prijs is een geldbedrag van 1500 euro verbonden.

Volgens het juryrapport zal Bareez Majid, de winnaar van dit jaar, weinig lezers onberoerd laten met haar indrukwekkende scriptie.

Eerdere winnaars van de Volkskrant-IISG scriptieprijs zijn onder andere Stefan Penders (2013), Floris Keehnen (2012) en Joppe van Driel (2011).