Oranjegekte is niet iets van de laatste jaren. Rond de inhuldiging van koningin Wilhelmina waren er al allerlei oranje prullaria te koop. En de bierbrouwers zaten met de handen in het haar: te weinig biertappen voor al dat dorstige volk!
We hebben in Nederland nog niet zo gek lang Oranjes als koning of koningin. Na de Franse onderdrukking klonk in 1813 de roep om een Oranje. Willem Frederik, de zoon van de verjaagde laatste stadhouder Willem V, kreeg de kroon aangeboden. De geallieerde machtshebbers waren voor een sterke bufferstaat van Nederland met België ten noorden van Frankrijk en gaven hun zegen aan Willem.
Willem I ontwerpt draaiboek
Maar wat nu? In Nederland was geen traditie van het kronen van koningen. De toekomstige koning Willem I was nogal een control freak en bemoeide zich met alles. Hij ontwierp eigenhandig het draaiboek voor de dag en de ceremoniën. Hierbij moest hij rekening houden met zijn protestantse en katholieke onderdanen. Willem I koos Amsterdam als plaats voor de ceremonie, aangezien deze stad het meeste aanzien had.
Het oude stadhuis op de Dam, nog door de Franse koning Lodewijk tot woonhuis verspijkerd, kreeg Willem cadeau van de gemeente. Vanuit het paleis zou hij naar de naastgelegen en even imposante Nieuwe Kerk lopen. Hier moest tijdens een vergadering de stemming van de volksvertegenwoordigers voor de nieuwe grondwet plaatsvinden en daaropvolgend Willem’s inhuldiging.
Willem kon niet letterlijk gekroond worden, aangezien een kroningsceremonie uitgevoerd moest worden door een ‘afgezant van God’. Een geestelijke dus, en dat werd moeilijk zonder officiële staatskerk en met zowel protestantse als katholieke onderdanen. Hij besloot tot een inhuldiging met het zweren van de eed op de grondwet in plaats van op de Bijbel.
Deze niet-religieuze plechtigheid kreeg toch een religieus tintje, omdat de protestantse Willem I er op stond dat onmiddellijk na de inhuldiging de kerkdienst zou plaats vinden, voorgegaan door een protestantse dominee. Hier waren de katholieken niet blij mee, maar daar trok Willem zich niets van aan. Hij was een ouderwetse vorst in hart en nieren en zou nog regelmatig botsen met zijn volksvertegenwoordigers. Willem I kreeg met zijn koningschap de absolute macht: hij nam de besluiten over alle nieuwe wetten en de mening van zijn parlement mocht hij negeren wanneer het hem uitkwam.
Calvinistische zuinigheid
De dag zelf begon om acht uur ’s ochtends met 101 saluutschoten. Willem werd een simpel legeruniform aangetrokken naast de, voor hem speciaal gemaakte, rode kroningsmantel met hermelijn. De kroon, scepter en rijksappel had hij ook zelf uitgekozen en waren heel simpel: het mocht allemaal niet te veel kosten. De buitenlandse gasten zouden stiekem lachen om deze soberheid.
Na aankomst van zijn vrouw en dochters per koets was het de beurt aan Willem. Hij liep vanuit het paleis naar de kerk, samen met zijn twee zonen en op gepaste afstand van het publiek op de Dam. Tweeduizend gelukkigen onder hen hadden een toegangsbewijs weten te bemachtigen voor een plaatsje binnen, na een nacht in de rij gelegen te hebben.
De inhuldiging zou vrij lang duren. De voorzitter van de vergadering hield eerst een lange speech, Willem hield vervolgens zijn inhuldigingstoespraak en daarna werd ook nog eens heel de grondwet voorgelezen. Na dit alles zou Willem, met twee opgestoken vingers in de lucht en de andere hand op de grondwet, trouw zweren aan de grondwet, “zo waarlijk helpe mij God almachtig!”
Als afsluiter zwoer de voorzitter, in naam van alle Nederlanders, zijn eed van trouw aan de nieuwe koning. Helaas voor de opgeluchte aanwezigen, die dachten dat het voorbij was, volgde op de seculaire ceremonie nog een kerkdienst, inclusief preek van anderhalf uur.
Nadat alle plechtigheden in de kerk afgelopen waren en iedereen vertrokken, begonnen medewerkers van de koning herdenkingsmuntjes van goud, zilver en vooral koper vanaf het balkon te strooiden. ’s Avonds volgde nog de Illuminatie: overal door de stad hingen brandende lampionnen, die Amsterdam in een vriendelijke gloed legden. Willem I maakte nog een rijtoer om al dit moois te bekijken en zich te laten toejuichen, voor hij zich bij zijn gasten op het galabal zou voegen. Ook buiten feestten de Amsterdammers nog uren lang door.
Glamour wat de klok slaat
De inhuldiging van Willem I is de basis geworden van de volgende troonswisselingen. Hij bleef niet tot zijn dood koning, maar trad af na mislukte pogingen om België onder de Nederlandse vlag te houden. Zijn frivole zoon Willem II volgde hem in 1840 op. De prins hield van glamour en zorgde dat zowel hij als de kerk er tiptop en naar de laatste mode uitzagen. Ook liet hij een mooiere koningsmantel, kroon en bijbehorende attributen maken. Bakken met belastinggeld smeet hij er tegenaan, om zijn koningschap met allure te beginnen, terwijl zijn onderdanen stierven van de honger. Dit is hem niet in dank afgenomen.
Inhuldiging Willem II in de Nieuwe Kerk, 1840.
Koninklijk HuisarchiefDe dag zelf verliep grotendeels hetzelfde als in 1814, alleen duurde de hele plechtigheid en kerkdienst nog langer dan de vorige keer. En dat terwijl het november was en steenkoud in de kerk. Na de hele ceremonie verliet iedereen de kerk en begaf de koninklijke familie zich naar het balkon. Vanaf deze inhuldiging hoorde het toezwaaien van de uitzinnige menigte tot de tradities.
De Illuminatie aan het eind van de dag stal weer de show en was nog mooier en ingenieuzer dan de vorige keer, dit keer met gasverlichting. Tijdens het feestgedruis die avond ontstond paniek op straat en werden zes mensen vertrapt in de Kalverstraat, waaronder twee zwangere vrouwen. Deze verschrikking zou, op een enkele regel na, uit de kranten geweerd worden: de pers bracht alleen positief nieuws, bijvoorbeeld over de schitterend versierde kerk en de uitdossing van adellijke dames.
Koning Gorilla
Willem II zou nog geen decennium op de troon zitten. Het had zelfs korter kunnen zijn, aangezien hij regeerde in een Europa dat werd overspoeld door revoluties. Vorsten werden hardhandig afgezet en Willem II zag in 1848 op tijd in dat hij moest kiezen voor een nieuwe grondwet. De grote concessie was het overdragen van zijn macht aan ministers. Zijn opvolger, de latere Willem III, had geen zin om als marionet te fungeren en vertrok naar zijn minnares in Londen.
De kroonprins was niet echt het pareltje van het koningshuis: hij dronk veel en vaak, ging naar de hoeren of liet ze in het paleis komen en was lichtgeraakt van karakter. Maar toch, toen zijn vader onverwachts stierf in 1849, had Nederland liever hem als koning dan geen koning.
Willem ging overstag en werd, in de traditie van zijn vader en opa en zoals vastgelegd in de grondwet, ingehuldigd in Amsterdam. Hij maakte indruk met zijn grote en statige gestalte. Qua aankleding van zichzelf en van de dag had hij een middenweg gevonden tussen de krenterige aanpak van Willem I en de overdaad van Willem II.
De nieuwe koning was niet erg religieus aangelegd en zorgde ervoor dat de preek verviel. Ook schafte hij het voorlezen van de grondwet af. Als vervanging zwoeren alle aanwezige parlementsleden, na de eed van Willem, één voor één trouw aan hun nieuwe koning. Tijdens de daaropvolgende balkonscène zwaaiden de kersverse koning en zijn gezin en werden er weer herdenkingsmunten gestrooid. De koninklijke familie was er ongewild getuige van hoe de menigte dolle armoedzaaiers elkaar de hersens begonnen in te slaan voor een paar centen. Dit was het einde van het muntjes-strooien.
De oude Willem, vanwege zijn losbollige levensstijl ook wel koning Gorilla genoemd, hertrouwde op zijn 61ste en wel met de 40 jaar jongere Emma van Waldeck-Pyrmont. De kinderen uit zijn eerste huwelijk overleefde hij allemaal, maar gelukkig kreeg de koning met Emma nog een dochter in 1880, Wilhelmina. Voor haar werd de grondwet aangepast en mocht een vrouw voortaan aan het hoofd van Nederland staan. Liever een koningin dan een mannelijke verwant uit Duitsland op de troon, ook al was de gangbare mening dat vrouwen en politiek niet samengingen.
Oranje condooms
Toen Willem stierf in 1890, nam Emma zijn plek in als koningin-regentes. Haar PR was meesterlijk en zij verspreidde heel Wilhelmina’s jeugd schattige foto’s van het prinsesje en maakte toertjes met haar door het land. Zo maakte Nederland sinds jaren weer eens op een positieve manier kennis met het koningshuis. Het legde de Oranjes geen windeieren.
Een inhuldigingscommissie was al in 1895 vol overgave begonnen aan de voorbereidingen voor de plechtigheden, waardoor alles tot in de puntjes werd geregeld. Oranjegekte was Nederlanders ook toen niet vreemd en heel het land werd versierd. Daarnaast kon je allerlei merchandise op de kop tikken, van oranje condooms tot oranje treinkaartjes en van gedenkborden tot onderbroeken.
De dag voordat de net-achttienjarige Wilhelmina de eed zou zweren, ontving ze enkele doodsbedreigingen. Emma en zij namen de brieven zeer serieus: het was een tijd van anarchistische aanslagen op staatshoofden, waarbij al enkele dodelijke slachtoffers waren gevallen. De bekende keizerin Sissi zou vier dagen later het leven laten bij zo’n aanslag.
Wilhelmina durfde dus eigenlijk niet alleen van het paleis naar de Nieuwe Kerk te lopen, maar het protocol schreef nu eenmaal voor dat ze slechts begeleid kon worden door mannen. Aangezien ze nog niet getrouwd was en geen broers had, had Wilhelmina geen keus. Haar smeekbede aan Emma, om het protocol te laten voor wat het was en naast haar te lopen, had geen effect gehad.
Gelukkig gebeurde er niets en kwam het meisje heelhuids aan bij de troon. Haar stem klonk tijdens haar redevoering onverwachts sterk en helder, waardoor zelfs de hardnekkigste republikeinen moeite hadden om hun tranen te bedwingen. Tegen het protocol in, begonnen de aanwezigen massaal ‘Leve de koningin!’ te roepen, nadat ze de eed had gezworen.
Nadat alle volksvertegenwoordigers hun zegje hadden gedaan, was de plechtigheid voorbij. Na een ruim half uur stond de nieuwe koningin weer buiten, doodop. ’s Avonds om elf uur trokken de feestvierende mensen op de Dam hun schoenen uit, om haar een goede nachtrust te geven.
Verknipte koningsmantel
Wilhelmina’s dochter Juliana, zag haar hele leven op tegen het bestijgen van de troon. Ze had een totaal andere kijk op het koningschap dan haar moeder en ging vaak tegen Wilhelmina in. Ook zag ze op tegen de gouden kooi: ze wilde liever gewoon zijn. Toen het in 1948 zover was, was ze op van de zenuwen. Juliana was al getrouwd met Bernard en moeder van vier kinderen, toen Wilhelmina aangaf op te zijn na precies vijftig jaar koningschap. Het abdicatiedraaiboek van Willem I werd aangehouden en op 4 september werd Wilhelmina met het zetten van haar handtekening voor de wet dood verklaard.
Twee dagen later vond de inhuldiging van Juliana plaats, waarvan de voorbereiding voornamelijk in handen was geweest van Bernard. Hij vond het volk na de oorlogstijd nu recht had op een sprookje en liet zich niet door Juliana weerhouden, die liever een sobere ceremonie had gehad. Bernard, die er zelf koninklijk uitzag in zijn gala-uniform met onderscheidingen, liep tegen het protocol in naast Juliana naar de kerk. Juliana schitterde in haar koningsmantel, die echter nep was. Haar 19-jarige couturier vond de oude mantel van Willem II te verkleurd en had op eigen houtje een nieuwe gemaakt. Hij zou het pas de dag voor de inhuldiging opbiechten en dit is nog jaren geheim gehouden.
Tijdens de plechtigheid sprak Juliana, zonder dat iemand iets van haar zenuwen merkte, de beroemde woorden: “Wie ben ik, dat ik dit doen mag.”, waarmee ze verwees naar Mozes, die het Joodse volk uit Egypte moest gaan leiden. Om zich vervolgens tot haar moeder te wenden. Deze persoonlijke touch in de toespraak was ongekend en zou tekenend blijken voor Juliana’s koningschap.
Het moment dat ze trouw zwoor aan de grondwet, is vastgelegd op camera en naderhand bewerkt. Dit geldt ook voor de camerabeelden van de balkonscène op 2 september. Hierin is zorgvuldig weggepoetst dat het gebit van Wilhelmina losschoot toen ze “leve de koningin!” wilde roepen. De in 1945 opgerichte RVD nam zijn werk serieus.
Gewelddadigste troonswisseling ooit
Ook Juliana zou de rit niet uitzitten: in 1980 nam haar dochter Beatrix het stokje van haar over. Dit keer zouden de troonswisseling en de inhuldiging op dezelfde dag plaatsvinden, op Koninginnedag. Na het zetten van de handtekeningen van beide dames, volgde de balkonscène met Claus en hun drie kinderen. De menigte werd op afstand gehouden want de sfeer in de stad was grimmig. De krakers waren met hun leus ‘Geen woning, geen kroning’ aan het protesteren tegen het tekort aan huizen en kregen bijval van iedereen die zin had om te rellen. Tijdens de balkonscène stak iemand twee rookbommen af op de Dam en Beatrix hield haar speech kort.
http://www.youtube.com/watch?v=k_ySy-HT_wk
In de kerk drong het lawaai van buiten door, waar op enkele honderden meters afstand een ware veldslag aan de gang was. De politie en ME had de opdracht gekregen om niet te schieten en hielden zich daaraan, ondanks dat ze met stenen werden bekogeld en agenten zwaargewond afgevoerd moesten worden. De relschoppers moesten tegengehouden worden want eenmaal op de Dam zouden ze de plechtigheid verstoren. Een groepje wist echter te ontsnappen aan het oog van de politie en stak nog enkele auto’s in brand, voordat ze vlak bij de Dam tegengehouden konden worden.
Tijdens de redevoering van Beatrix was het geluid van de politiehelikopters boven de kerk dan ook duidelijk te horen. Beatrix stem bleef vastberaden en rustig en voor het eerst klonk de eed ook bij de mensen thuis: televisiebeelden van het historische moment stroomden massaal de huiskamers binnen. Die avond zou het nog lang onrustig blijven in de hoofdstad, maar Beatrix en haar gasten hadden hier weinig last van: ze bekeken de Illuminatie, deze keer een groot vuurwerk boven het IJ, zonder verder gestoord te worden.
Argentijnse charme
Nu, 33 jaar later, is het Nederlandse koningshuis populairder dan ooit. Dit heeft veel te maken met de komst van de charmante en charismatische Maxima. Republikeinen verwachtten in 1980 dat Beatrix de laatste koningin zou zijn, maar niets is minder waar.
Op 30 April 2013 wordt het draaiboek van Willem I weer van stal gehaald en zal de feestelijke dag beginnen met de traditionele 101 saluutschoten. Beatrix zal door haar handtekening voor de wet sterven, maar dat mag de pret niet drukken. Onze nieuwe koning zal trouw zweren aan de grondwet en het Nederlandse volk aan hem. Driewerf Hoera!