Toen Kris Loring het Healing to Wellness Court van de Penobscot-stam binnenstapte, voelde het meteen anders. “Het was in ieder geval geen gewone rechtbank”, vertelt hij in het Amerikaanse Dissent Magazine. Het bijwonen van zijn hoorzitting voelde alsof hij ‘in een grote woonkamer zat, allemaal in een kring, vrij om te zitten waar je wilde.’ Loring, lid van de indianenstam Penobscot Nation in het Amerikaanse Maine, meldde zich vrijwillig voor de alternatieve rechtbank nadat hij was aangeklaagd vanwege zijn betrokkenheid bij een plaatselijk drugslab. Loring worstelde al jaren met een drugsverslaving en wilde zijn leven graag beteren.

Het Healing to Wellness Court gaf hem geen straf, maar een ‘recept voor genezing’: in het jaar dat volgde, leerde Loring de taal van zijn stam, maakte hij trommels, bezocht hij zweethutten en ontmoette hij meerdere keren per week een drugsconsulent. Ook kwam hij regelmatig samen met andere deelnemers. Deelname aan het programma hielp hem naar eigen zeggen in het overwinnen van zijn jeugdtrauma’s en het weer opnieuw opbouwen van de relatie met zijn kinderen.

Sociale cohesie

Veel tribale stammen in Amerika hebben de Wellness Courts omarmd, omdat ze goed aansluiten bij hun traditionele waarden. De gemeenschap speelt een belangrijke rol: niet alleen dader en slachtoffer zijn betrokken, maar ook de familie en andere (belangrijke) stamleden. Geen straf, maar bemiddeling, dialoog en spirituele genezing.

De Tribal Wellness Courts zijn opgericht naar aanleiding van de hoge criminaliteitscijfers waar tribale stammen in Amerika al decennialang mee kampen. Historische trauma’s, armoede en discriminatie leidden tot huiselijk geweld, verslaving en (jeugd)criminaliteit. Het reguliere Amerikaanse strafrechtsysteem, dat zich vooral richt op straffen en opsluiting, lost de problemen niet op en werkt vaak zelfs averechts: mensen komen er beschadigder uit dan dat ze erin gaan.

Sociale problematiek, schrikbarende criminaliteitscijfers en hoge recidive, ondanks strenge straffen: we hebben in Nederland dan geen tribale stammen, maar we zien vergelijkbare problematiek bij kwetsbare groepen. Wat kunnen we in Nederland nou leren van de strafaanpak in andere culturen? Zou het herstel van relaties en spirituele genezing ook bij ons werken? Zeker wel, vindt hoogleraar culturele antropologie Toon van van Meijl. Hij doet al meer dan veertig jaar onderzoek bij de Nieuw-Zeelandse Māori. Hij ziet hun herstelgerichte benadering als een waardevolle les voor de strafaanpak bij bijvoorbeeld jonge daders met een niet-Westerse achtergrond in Nederland: “Het verbetert de integratie en zal de sociale cohesie doen toenemen.”

Grasmaaien

Net als bij de Amerikaanse Tribal Wellness Courts draait het bij de Māori om spirituele genezing en herstel van relaties, tussen dader en slachtoffer én hun omgeving. En ook deze aanpak geldt niet als een vervanging van het reguliere rechtssysteem, maar als een aanvulling. Sinds eind jaren tachtig bestaan voor minderjarige Māori verdachten de zogenaamde Family Group Conference (FGC), vertelt Van Meijl: “Dit soort bijeenkomsten brengt dader, slachtoffer en hun families samen rond één tafel, iets dat geïnspireerd is op traditionele Māori-vormen van geschillenbeslechting. Pae Oranga noemen ze het, dat zoveel betekent als op het gezonde pad blijven.”

Tijdens een FGC kan het slachtoffer de dader vertellen over de impact van het delict op zijn of haar leven, en kan de dader verantwoording afleggen aan het slachtoffer en zijn familie. Ook kan een vergoeding voor het veroorzaakte leed worden afgesproken: “Dat kan een financiële compensatie zijn of een community service, zoals het maaien van gras of het ophalen van vuilnis. De jongeren worden vervolgens bij de hand genomen - omdat ze thuis die begeleiding vaak niet krijgen - om op een positieve manier hun leven in te vullen.”

Adem delen

De ervaringen zijn positief, ziet Van Meijl: “Het heeft een groot aantal jongeren behoed voor vrijheidsstraffen, het leidt tot een groter besef bij daders en tot betere mogelijkheden voor rehabilitatie en resocialisatie.” Het heeft enorm geholpen dat de FGC’s de laatste jaren altijd plaatsvinden op een marae, een plek die voor Māori een heilige en ceremoniële betekenis heeft. “De jongeren, die vaak weinig van hun culturele identiteit of geschiedenis weten, worden op een traditionele manier welkom geheten, met een ceremoniële speech en gezang. Aan het einde van de ceremonie moeten ze iedereen de neus drukken, de traditionele Māori groet. Het idee erachter is dat je elkaars adem deelt.” Het is een indrukwekkende ervaring voor veel jongeren: “Er wordt hen op die manier geleerd om meer waarde te hechten aan hun cultuur, en om er zich meer mee te verbinden. We zien dat het vormend is.”

Het succes van de FGCs heeft geleid tot uitbreiding naar volwassen overtreders; de Adult Pre-Sentence Conference (APC), een bijeenkomst die wordt belegd vóór de zaak voorkomt in de rechtbank. Rechters zijn niet verplicht de voorstellen over te nemen, maar nemen deze wel serieus: “In het geval van de FGC’s nemen rechters het advies in 90 procent van de gevallen over.”

Trots

Hoewel bij zware vergrijpen de impact niet direct terug te zien is in de recidive onder volwassen overtreders, spreekt Van Meijl wel degelijk van een positieve impact: “De discussie met Māori gaat vaak over het gebrek aan soevereiniteit: hun land is van hen afgepakt in de negentiende eeuw. Het feit dat Māori nu het idee hebben dat ze een stem krijgen in dit proces, dat er naar hen wordt geluisterd, is enorm belangrijk voor begrippen als waardigheid, identiteit en genoegdoening.”

Soevereiniteit speelde ook een grote rol in Rwanda, waar gacaca's, traditionele volksrechtbanken, werden opgericht om de vele verdachten van de genocide in 1994 te berechten. Veel Rwandezen waren trots op de gacaca’s, vertelt Nick Huls, emeritus Hoogleraar Rechtssociologie: “Men wilde het in eigen handen houden, met eigen tradities. Dat is ze gelukt.” Gacaca betekent ‘op het gras’, naar de traditionele bijeenkomsten op de groene Rwandese heuvels waar volksrechters en bewoners vroeger hun ruzies over land en koeien beslechtten. ‘De gacaca-rechtbanken hebben enorm geholpen, omdat iedereen er zijn verhaal mocht houden’, zei nabestaande Esther Mukamabano op de laatste zitting in 2012.

65 procent daarvan werd schuldig bevonden: sommigen kregen lange gevangenisstraffen, de meeste straffen waren echter milder. Ook hier draaide het om het herstel van relaties: “Daders die hun misdaden bekenden, mochten een deel van hun straf omzetten in community service. Ze bouwden bijvoorbeeld huizen voor overlevenden. Of ze beloofden hun slachtoffers in de toekomst te helpen, financieel of materieel.” Het succes van de gacaca zorgde er ook voor dat de traditionele abunzi mediation nu (weer) een belangrijke plek inneemt in het Rwandese rechtssysteem: “Bij kleine geschillen kiest men voor de herstelgerichte aanpak om tot een oplossing te komen. Dat is ook een stuk goedkoper dan een rechtszaak.”

Harmonie herstellen

Ook in Suriname draait het bij de aanpak van misdaad traditioneel om het herstel van relaties, zag hoogleraar Herstelrecht Jacques Claessen tijdens zijn onderzoek in 2020: “Herstelrecht zit er in de wortels van de cultuur. Is er een misdaad of een conflict, dan gaat dat de hele gemeenschap aan, vinden ze.” Dat geldt voor beide groepen waar Claessen onderzoek naar deed: de Inheemsen - de indianen - en de Marrons – de nakomelingen van gevluchte tot slaaf gemaakten. “Hun aanpak is gericht op het zo vreedzaam, zo geweldloos mogelijk herstellen van de harmonie. Daarbij gaat het hen niet alleen om herstel van materiële en immateriële schade, maar ook om herstel van relationele en morele schade. Bovendien is de gemeenschap niet alleen betrokken bij het vaststellen van de ‘straf’, maar ook bij de naleving ervan, en bij de re-integratie en resocialisatie van de dader.”

Hoe zwaarder de misdaad, hoe zwaarder de straf, zag Claessen. “Bij een ernstige misdaad wordt ook het vergeldende en afschrikwekkende karakter groter. Zo krijgt de dader bij verkrachting een ‘rammeling’ - een flink pak slaag - en wordt moord bestraft met levenslange verbanning uit de gemeenschap, een straf die wat betreft sociale uitsluiting te vergelijken valt met onze levenslange gevangenisstraf.” De laatste jaren worden verdachten voor moord en verkrachting steeds vaker overgedragen aan de reguliere rechtbank in Paramaribo – om verder geweld te voorkomen. Claessen: “Over het algemeen geldt: hoe verder een dorp verwijderd is Paramaribo, hoe groter de kans is dat geschillen traditioneel worden behandeld.”

Niet alles is bruikbaar voor het Westerse strafrechtsysteem, ziet Claessen: “De kunst is om tot een systeem te komen waarin je het beste uit beide werelden integreert. Dat zal er in ieder land weer anders uitzien. In Nederland kunnen we leren dat er bij een misdaad vaak meer mensen dan alleen de dader en het slachtoffer geraakt worden en dat we deze mensen kunnen betrekken bij de reactie op de misdaad, in de vorm van een herstelconferentie.”