Vanuit je luie stoel regel je alles, doe je de boodschappen en zie je wat je vrienden doen. Maar heb je ooit het gevoel dat je telefoon te veel aandacht vraagt, of dat de digitalisering doorslaat? Techniekfilosoof Rens van der Vorst grijpt de macht terug met digitale sabotage.
Als je tegenwoordig op een terras gaat zitten, gebeurt het steeds vaker dat je niet door een persoon wordt geholpen, maar dat je een QR-code op tafel moet scannen met je mobiele telefoon. Via de website van het restaurant plaats je een bestelling, die binnen enkele minuten wordt afgeleverd, soms zonder een woord te wisselen. Techniekfilosoof Rens van der Vorst gruwelt ervan. Nee, dit is niet zíjn terrasbeleving. Daarom heeft de docent van Fontys Hogeschool altijd een zwarte stift bij zich. Enkele nauwelijks waarneembare streepjes zijn genoeg om de QR-code onklaar te maken. Het personeel moet dan wel komen.
Naast de oprukkende digitalisering in de horeca is Van der Vorst kritisch op videovergaderingen, digitale deurbellen, mobiele telefoons die onze aandacht opzuigen, en de macht van bedrijven die een eindeloze stroom aan apps over ons heen storten die ons leven makkelijker en leuker moet maken. De vraag is of ons leven inderdaad leuker wordt, want met die digitale innovatie staan ook menselijke interacties op het spel en in eerste instantie goedbedoelde technologie blijkt vaak nog makkelijker kwaad ingezet te worden.
Van der Vorst schreef er een luchtig boek over, Digitale gremlins, vol tips om de digitale wereld te ‘saboteren’ en zo de échte wereld een beetje leuker en menselijker te maken. De ondertoon van het boek is ernstig. Tussen de regels door lees je een aanklacht tegen het inzetten van technologie zonder duidelijk voordeel en lees je over de belangrijkste mechanismen erachter. NEMO Kennislink spreekt Van der Vorst over hoe slimme sabotageacties moeten leiden tot een betere wereld.
Zijn die QR-codes op het terras ook niet gewoon een bittere noodzaak voor horecabedrijven? Zij zitten met een schreeuwend personeelstekort.
“Is er écht een personeelstekort? Als je bij mij in Breda op het terras zit, dan hoef je maar op te kijken en om het ‘personeel’ voorbij te zien fietsen: mensen die massaal rondrijden als maaltijdbezorger, voor verlieslatende bedrijven gefinancierd door investeerders uit het buitenland. Ik vraag me af of er echt te weinig mensen zijn of dat er iets anders aan de hand is waarom personeel niet meer op het terras werkt.”
Bestellen gaat in de horeca steeds vaker via een QR-code.
FreepikWaarom roep je op tot digitale rebellie?
“Ik heb het gevoel dat technologie vaak vooral inspeelt op onze slechte eigenschappen. Bedrijven profiteren daarvan, omdat daar het meeste geld mee is te verdienen. Zij geven boze berichten juist aandacht in plaats van ze tegen te houden, omdat dit eenvoudigweg meer kijkers trekt. Zij spelen met apps in op onze behoefte aan controle en gemakzucht, en wakkeren bovendien jaloezie aan. Stel: je bent een overheid die zijn burgers wil controleren. Mensen filmen, volautomatisch boetes uitdelen en mensen tegen elkaar opzetten. Alle technologie die dit mogelijk maakt, is er al.”
Bestaat er dan geen goede technologie?
“De vraag welke technologie onze goede eigenschappen versterkt, is moeilijker te beantwoorden, maar ik kan wel wat bedenken. Videobellen bijvoorbeeld, wat ik met mijn kinderen doe. En je ziet opa’s en oma’s zo contact houden met hun kleinkinderen. Videobellen is niet verslavend en het is niet zo dat deze apps continu je aandacht vragen. Dus wat mij betreft is dat positieve technologie.”
Razendsnel een Tikkie betalen, even appen dat je iets later komt, of Buienradar checken of het zo gaat regenen – veel van die apps zijn toch verdomd handig?
WhatsApp telt in Nederland ruim 13 miljoen gebruikers.
Pixabay, Thomas Ulrich“Wat je ziet, is dat het vaak draait om processen zo efficiënt mogelijk maken en mensen zo productief mogelijk laten zijn. Er gaat een bepaald mensbeeld vanuit dat bij veel technologiebedrijven heerst. Maar dan ga je volgens mij voorbij aan waar het écht om draait in het leven. Efficiëntie en productiviteit zijn niet per definitie eigenschappen die je als mens beter maken. Misschien is het wel goed dat dingen soms niet helemaal efficiënt zijn. Dat het in een vergadering even niet over werk gaat, dat je geen videoconferentie hebt, maar de mensen in het echt ziet. Het is helemaal niet erg om ergens naartoe te reizen, een uurtje in de trein te zitten en dan even niets te doen.”
Waar moet een geslaagde sabotageactie – een digitale gremlin – aan voldoen?
“Een echte gremlinactie voldoet aan een aantal voorwaarden. De actie moet een positieve impact hebben op hoe mensen werken met digitale technologie, moet leuk zijn om te doen, weinig moeite kosten en geen specifieke kennis vereisen. Het mag niet illegaal zijn en je moet je er beter door voelen. En tot slot: als veel mensen het doen, dan zal het de kans op een betere wereld vergroten.”
Je roept in je boek lezers op om hun digitale gremlins te delen. Wat kreeg je binnen?
“Sommige zijn heel lief en simpel, zoals een afspraak tussen partners dat ze elkaar overdag niet voor ieder wissewasje appen. Om een andere moest ik hard lachen en ik heb het ook zelf gedaan: bij een grote webshop een bestelling plaatsen onder de voornaam ‘Lul’. Ik kreeg toen voortdurend mailtjes met ‘Hallo Lul, bedankt voor je bestelling!’, ‘Hé Lul, we zijn onderweg!’, ‘Hoi Lul, zou je ons aanbevelen?’. Ook kreeg ik een praktische actie die daarop lijkt: een mevrouw gebruikt bij elke webshop waar ze bestelt, als voornaam de naam van winkel. Dus ‘H.M. Hartenkamp’ of ‘Zara Hertenkamp’. Als zij vervolgens een half jaar later dubieuze reclamemails krijgt met zo’n aanhef, dan weet ze precies waar haar gegevens vandaan komen.”
“Een lerares Duits geeft haar leerlingen het advies om tijdens het leren met hun telefoon een timelapse te maken van zichzelf (een soort versnelde film waarin je bijvoorbeeld uur aan beeldmateriaal in een minuut weergeeft, red.). In die tijd kunnen ze niets anders met hun telefoon doen. En na het studeren hebben ze meteen een mooi filmpje dat ze met hun medeleerlingen kunnen delen. Ik kreeg ook een wat venijnigere actie in de mail. Een keurige man uit Den Haag maakte van een QR-code in het restaurant een foto en gebruikte deze enkele dagen later om een enorme bestelling voor een wildvreemde te plaatsen. Ik weet niet of dat helemaal legaal was, haha.”
Geestig, maar creëren we hiermee een betere wereld? Geven ze er bij de techgiganten echt om als jij een valse naam opgeeft of ik een like minder geef?
“Als miljoenen mensen het doen, dan kan er wel iets veranderen, denk ik. Ik geef de mensen in ieder geval een manier om in actie te komen, maar misschien is dit niet het punt. Ik denk dat dit een goede manier is om het erover te hebben, om uit te leggen hoe dit soort technologie en bedrijven in elkaar zitten. De digitale gremlins zijn een vrij luchtige, eenvoudige manier om uit te leggen wat de mechanismes achter die technologie zijn en om mensen daar bewust van te maken.”
Pikken jouw studenten deze lessen goed op?
“Ik geef les aan studenten van veel verschillende studierichtingen, van verpleegkunde tot logistiek, van economie tot journalistiek. Het zijn voornamelijk tieners en twintigers die de hele dag op hun telefoon zitten. Die weten alles van technologie, denk je dan. Maar dat is een misvatting. Als gebruiker kunnen ze er heel goed mee overweg, maar van de methodiek die erachter zit, van de dataverzameling, de werking van algoritmes en van hoe TikTok je manipuleert, weten ze verrassend weinig.”
“Ik vraag wel eens wat de negatieve effecten kunnen zijn van een videodeurbel (waarmee je niet alleen kunt zien wie er voor de deur staat, maar er ook mee kunt praten – red.). De studenten kwamen niet veel verder dan dat de batterij kan opraken. Ik denk, nee! Denk nu eens aan de massale verzameling van data of aan personen die komen collecteren en alleen nog maar tegen een camera staan te praten. Dat zijn ook mensen die het prettig vinden om persoonlijk contact te hebben.”
Sinds enige tijd ontsluit ik mijn telefoon via gezichtsherkenning. Ik heb lang getwijfeld of ik mijn gezicht op die manier op de servers van een techgigant moet opslaan. Maar nu ik het gebruik, vind ik het fantastisch. Wat een gemak! Moet ik me schuldig voelen?
“Nee, ik denk het niet. Het is al goed dat je nadenkt over mogelijke nadelen. Die nadelen zijn vaak behoorlijk abstract, terwijl het voordeel heel concreet is. In zo’n geval kiest 99 procent van de mensen voor het concrete voordeel. Het is ook een fantastisch voorbeeld van gebruiksgemak, waaraan wij als mens ontzettend verslaafd zijn. We vergeten alleen dat dit ook tegen ons kan werken. Als je de telefoon heel gemakkelijk ontgrendelt, dan zit je er misschien ook overmatig veel op. Je hebt niets te doen, dus even dit checken, even dat bekijken. Eigenlijk wil je dingen doen, niet omdat ze zo makkelijk zijn, maar omdat je gemotiveerd bent om ze te doen. Het kan vanuit die gedachte juist goed zijn als je telefoon níet zo eenvoudig opengaat.”