Naar de content

Stress meten in een klodder speeksel

Flickr.com

Een kloddertje speeksel inleveren, dat is in de psychiatrie al dertig jaar de meest gangbare manier om stress te meten. Want in speeksel zit het stresshormoon cortisol. Toch blijkt deze stresstest nu minder betrouwbaar dan altijd werd aangenomen. Dat ontdekten Amerikaanse en Duitse onderzoekers, die voor de eerste keer een grootschalig onderzoek naar cortisol op touw zetten en duizenden speekselmonsters onderzochten.

Cortisol is het stresshormoon dat door de bijnieren wordt gemaakt als het stresssysteem in de hersenen actief is. Door de concentratie ervan in je speeksel te meten, kan je op een elegante manier te weten komen welke invloed dagelijkse perikelen en klinische diagnoses hebben op ons stressniveau, legt Jasper Zantvoord uit, psychiater in opleiding en speekselonderzoeker aan het AMC.

Zo schiet je productie omhoog als je vertelt over een traumatische ervaring, in het openbaar moet spreken of video’s van spinnen te zien krijgt. Ook maak je meer cortisol aan als je depressief bent, in langdurige armoede leeft of – dat heeft waarschijnlijk dan weer niks met stress te maken – nadat je hebt gerookt of veel koffie hebt gedronken.

Hoewel al die studies robuust lijken, zegt Zantvoord, is er eigenlijk veel onzekerheid. “Ten eerste over hóe we het best cortisol kunnen meten. Wat is het meest betrouwbaar: een klodder ochtend- of avondspeeksel? En daarnaast over wát we eigenlijk meten met zo’n speekseltest. Welke andere factoren dan stress, zoals leeftijd of etniciteit, beïnvloeden een cortisolmeting nog meer en vormen mogelijk ruis in je onderzoek?” Dat klinkt twijfelachtig; is de concentratie cortisol in het speeksel dan eigenlijk wel zo’n betrouwbare maat voor stress?

Angst voor de naald

“Nou,” zegt Zantvoord, “op het moment hebben we gewoon niets beters. Soms meten we ook een ander stresshormoon dat juist in het bloed zit. Maar ja, dan zit je met het probleem dat het prikken met een naald al een stressfactor op zichzelf is, het stresssysteem activeert en daarmee de aanmaak van stresshormonen en dus je onderzoek beïnvloedt. In een buisje spugen is veel prettiger. Maar echt betrouwbaar wordt het niet nee, want we weten niet met welke vormen van ruis we rekening moeten houden.”

Tot nu toe. Statisticus Xu Wang van de Universiteit van Michigan en zijn Duitse en Amerikaanse collega’s hadden behoefte aan duidelijkheid en maten hoe de dagelijkse cortisolaanmaak van honderden Amerikanen zich over een periode van zes jaar ontwikkelt, en hoe demografische factoren als leeftijd, geslacht, sociaal-economische status en etniciteit hierop van invloed zijn. De resultaten verschenen in het augustusnummer van Psychoneuroendocrinology.

Duizenden speekselbuisjes

Wang gebruikte speekselmonsters van 580 proefpersonen die deze hadden ingeleverd voor een andere, groot opgezette cortisolstudie. Deze mensen hadden tussen 2004 en 2006 drie dagen lang vijf keer per dag in een buisje gespuugd en deden dit zes jaar later, tussen 2010 en 2012, weer. De reden dat iedereen niet gewoon één, maar vijf keer per dag moest spugen, is dat de concentratie cortisol in je speeksel wordt aangestuurd door je biologische klok en – nog onafhankelijk van andere factoren zoals stress – een dagelijks ritme heeft.

Buisjes met speeksel.

Flickr.com

Het verloop daarvan levert bij iedereen een vergelijkbare grafiek op, die je hieronder kan zien. Als je wakker wordt heb je veel cortisol in je speeksel (het moment dat de proefpersonen voor de eerste keer moesten spugen). Een half uur hierna bereikt dit een piek (de tweede keer). Vervolgens neemt de concentratie cortisol gedurende de dag langzaam af (de derde en vierde keer) tot na je gaat slapen (de laatste keer). Tijdens je slaap klimt hij weer op. Zet deze data in een grafiekje zoals hieronder, en je kan het gebied onder de grafiek berekenen: de totale hoeveelheid cortisol die je in één etmaal aanmaakt. Ook deze zesde meting nam Wang mee.

Hij berekende of deze zes afzonderlijke metingen stabiel zijn op de korte termijn (drie dagen) en op de lange termijn (zes jaar), en ook óf en hóe deze worden beïnvloed door demografische factoren als de leeftijd, het geslacht, de etniciteit, en de sociaal-economische status van de proefpersonen.

De concentratie cortisol in je speeksel wordt aangestuurd door je biologische klok en volgt dus – nog onafhankelijk van andere factoren zoals stress – een dagelijks ritme.

Nalini Ranjit

Cortisol komt met de jaren

Zantvoord trekt twee lessen uit de volgens hem unieke en erg verhelderende resultaten. “Eigenlijk blijkt geen enkel moment van de dag een echt betrouwbare meting van cortisol op te leveren. Niet op de korte, en al helemaal niet op de lange termijn. Vooral de ochtendpiek – waar veel onderzoekers hun studies op baseren – varieert sterk en wordt bijvoorbeeld beïnvloed door etniciteit. Het meest stabiel is nog wel de totale hoeveelheid aangemaakte cortisol op een dag. Maar voor alles geldt, zoals we al vermoedden: je moet voor een goede meting altijd meerdere dagen middelen.”

Ook blijkt dat naarmate we ouder worden, we steeds meer cortisol produceren. Daarnaast maken mannen meer cortisol aan dan vrouwen, hebben mensen die veel verdienen meer cortisol in hun speeksel als ze wakker worden en maken latino’s over het algemeen meer cortisol aan dan Afro-Amerikanen of blanken. “Al deze ingewikkelde wisselwerkingen – en waarschijnlijk zijn er nog veel meer – veroorzaken waarschijnlijk ruis in je onderzoek, en moet je dus proberen mee te nemen in je analyse”, zegt Zantvoord.

Onderin de hersenen ligt een kleine structuur in de vorm van een zeepaardje: de hippocampus.

Hollandse Hoogte

Nieuw gedachtenvoer

Zantvoord is echter zeer positief over de studie en vindt dat deze nieuw gedachtenvoer oplevert. “Waarom gaan mensen meer cortisol produceren naarmate ze ouder worden? Is het een direct gevolg van veroudering, en zo ja, welke hersenprocessen zijn hiervoor verantwoordelijk?” Hij heeft wel een idee. “We weten dat de hippocampus gedurende het leven kleiner wordt – de structuur die belangrijk is voor het geheugen maar ook een remmende invloed heeft op het stresssysteem. Zou die afzwakkende hippocampus ervoor zorgen dat het stresssteem minder wordt onderdrukt, waardoor de aanmaak van cortisol ook minder wordt geremd?” Het duurt dus nog wel even voordat we weten wat ons speeksel ons allemaal vertelt.

Bron:
  • Xu Wang, Brisa Sánchez, Sherita Hill Golden en anderen: Stability and predictors of change in salivary cortisol measures over six years: MESA, Psychoneuroendocrinology (augustus 2014) DOI:10.1016/j.psyneuen.2014.07.024
ReactiesReageer