Rondzwervende kankercellen tackelen

Het vermogen van een kankercel om naar andere delen van het lichaam te verhuizen komt gedeeltelijk door veranderingen in zijn eigen machinerie. Door een bepaalde mutatie in het DNA raakt hij bijvoorbeeld los van de oorspronkelijke tumor. “Maar we weten inmiddels dat de genetische eigenschappen van een tumorcel niet voldoende zijn om uit te zaaien”, zegt Karin de Visser, groepsleider afdeling immunologie van het Nederlands Kanker Instituut (NKI).

Wat heeft een kankercel nog meer nodig dan?

“De wisselwerking met zijn omgeving is minstens zo belangrijk. Als de kankercel in zijn eentje door het lichaam zwerft, komt hij continu andere cellen tegen, waaronder afweercellen die getraind zijn om abnormale cellen op te ruimen. Maar we weten dat bepaalde afweercellen juist bijdragen aan de uitzaaiing. Deze, als het ware slechte, afweercellen produceren groeistoffen die de kankercel helpen uit te groeien tot een uitzaaiing.”

Groeit elke losgeraakte kankercel uit tot een nieuwe tumor?

“Nee, slechts een klein percentage van de circulerende kankercellen slaagt daarin. Metastase is geen efficiënt proces: het kan op alle stappen misgaan. Bij borstkanker zitten de losgeraakte kankercellen vaak slapend ergens in het lichaam verstopt. Door onbekende reden, en we denken dat het afweersysteem een rol speelt, kunnen die kankercellen zelfs nog na tien jaar ineens uitzaaiingen vormen. Bij meer dan negentig procent van de borstkankerpatiënten die overlijden zijn uitzaaiingen in bijvoorbeeld de lever, lymfe, longen, botten en hersenen de oorzaak.”

Neutrofielen aan het werk. Neutrofielen zijn afweercellen die zich voornamelijk in de bloedstroom bevinden. Ze helpen bij wondheling en bestrijden ontstekingen, bijvoorbeeld veroorzaakt door een bacteriële infectie, door de ziekteverwekker als het ware op te eten. Op de video zie je een neutrofiel (grote ronde cirkel) de gistcellen (groen), die een schimmelinfectie veroorzaken, uit de weg ruimen. Bron: PLoS Pathogens. Auteurs: Judith Behnsen, Priyanka Narang, Mike Hasenberg, Frank Gunzer, Ursula Bilitewski, Nina Klippel, Manfred Rohde, Matthias Brock, Axel A. Brakhage, Matthias Gunzer.

Hoe weet u eigenlijk dat er afweercellen zijn die kankercellen helpen uitzaaien?

“Dat is ten eerste gebaseerd op wat we in patiënten waarnemen. We zien in chirurgisch verwijderde tumoren vaak cellen uit het afweersysteem zitten. Patiënten met veel T-cellen in hun tumor – afweercellen die kankercellen herkennen en doodmaken – hebben een goede prognose. Maar veel macrofagen en neutrofielen in een tumor – afweercellen betrokken bij wondheling – hangt samen met een slechte prognose. Ten tweede weten we nu door wetenschappelijk onderzoek dat in een ontwikkelende tumor een soort wondhelingproces actief is: macrofagen en neutrofielen produceren groeistoffen omdat ze het weefsel willen helen. Daar maakt de tumor misbruik van. In muizen is nu aangetoond dat remming van deze afweercellen de tumorgroei of uitzaaiing kan verhinderen.”

Hoe wordt uitgezaaide borstkanker bestreden?

“Op dit moment zijn voor de oorspronkelijke borsttumor veel therapieën beschikbaar, zoals chirurgie, bestraling, chemotherapie en hormoontherapie. Maar heeft een borstkankerpatiënt eenmaal uitzaaiingen, dan is genezing niet meer mogelijk. Waarschijnlijk omdat de uitzaaiingen in de organen minder gevoelig zijn voor de bestaande therapieën. Wij onderzoeken nu in muizen – waarin het uitzaaiingproces in de mens nauwkeurig wordt nagebootst – hoe zowel de borsttumor als de uitzaaiingen reageren op nieuwe middelen die de farmaceutische industrie momenteel ontwikkelen.”

Wat doen die nieuwe middelen dan anders dan chemotherapie?

“Met chemotherapie probeer je de kankercel zelf aan te pakken. Maar met de nieuwe middelen, die chronische ontstekingsreacties remmen, pak je kankercellen indirect aan via de afweercellen uit hun omgeving. De nieuwe middelen kan je het beste combineren met chemotherapie: dan pak je zowel de kankercel zelf aan als zijn omgeving.”

Maar krijgen patiënten niet allerlei nare infecties als zo’n therapie het afweersysteem aanpakt?

“Bij voorkeur remmen we alleen de slechte afweercellen. En liever nog alleen het voor kankercellen bevorderende molecuul dat ze produceren. We hebben ontdekt dat neutrofielen belangrijk zijn voor de uitzaaiing van borstkanker in muizen. Bij remming van de neutrofielen zien we dat de oorspronkelijke tumor even snel blijft groeien, maar dat de muizen veel minder uitzaaiingen ontwikkelen. Wat de precieze rol is van neutrofielen hopen we in verder onderzoek te vinden. Als ze belangrijk blijken om nieuwe tumoren in stand te houden, dan kunnen we in de toekomst bijdragen aan een therapie voor patiënten die al uitzaaiingen hebben. Zij zijn degenen met de slechtste prognose.”