Romeinse keizer Caligula

“Nu is vader Germanicus erg populair en ziet het volk hem als de gedoodverfde opvolger van Germanicus’ oom, keizer Tiberius (42 v. Chr. – 37 na Chr.). Germanicus sterft alleen te vroeg om hem op te volgen, waarschijnlijk door vergiftiging. Aan het keizerlijk hof spelen zich allerlei intriges af rond de opvolging van Tiberius, die veel mensen het leven kost. Tiberius raakt verbitterd en wantrouwend door al het verraad om hem heen. Op zijn aanklacht verklaart de senaat Germanicus’ zonen Nero en Drusus tot staatsvijanden. Zij zullen sterven, net als Caligula’s moeder Agrippina: haar laat Tiberius verbannen. De jongere Caligula krijgt samen met drie zussen een opvoeding bij hun oma, ver van het hof vandaan.”

“Als kind vertoont Caligula al vreemd gedrag. Hij is wreed en daarnaast wel heel erg dol op zijn zus Drusilla. De geruchten gaan dat zij haar maagdelijkheid heeft verloren aan haar eigen broertje. Als Drusilla later op 21-jarige leeftijd sterft, is Caligula kapot van verdriet. Hij verdwijnt, om dagen later pas weer verwilderd op te duiken. Hij is dan al keizer en verheft zijn zus officieel tot een godheid. Net als zichzelf trouwens. Caligula laat tempels bouwen waar mensen offers aan hem kunnen brengen. Van bestaande godenbeelden laat hij de hoofden vervangen voor zijn eigen hoofd.”

“Maar ik loop op de zaken vooruit: nog even terug naar de jeugdjaren van Caligula. Op zijn negentiende neemt het leven een andere wending. Tiberius laat de jongen bij zich aan het hof wonen, waarschijnlijk om hem in de gaten te houden. Tiberius heeft de wreedheden van Caligula al in de gaten:‘Ik breng een draak voor het Romeinse volk groot, een Phaëton die geen zonnewagen nodig heeft om een wereldbrand te ontketenen.’ Hij ziet niet veel goeds in de jongen.”

“Maar als de oude keizer sterft, leeft er naast Caligula geen mannelijke opvolger meer. Burgers en militairen zijn de populaire Germanicus nog niet vergeten en zij zien in diens zoon Caligula dan ook de perfecte keizer. En hoewel de jongeman pas 25 is en dus amper politieke of militaire ervaring heeft, krijgt hij in een klap alle politieke macht in zijn schoot geworpen. Eerdere keizers kregen met de loop der jaren en naar ervaring verschillende ambten en bevoegdheden van de senaat. Caligula wordt echter door de senaat meteen tot Princeps benoemd, wat staat voor de eerste burger en eerste senator. Deze titel krijgen de keizers in de periode dat het keizerrijk in naam nog een republiek is (Principaat).”

Brood en spelen

“Net keizer, maakt Caligula zich populair door spelen te organiseren, geld en brood uit te delen, verbanningen op te heffen en andere straffen kwijt te schelden. Leden van de elite die zich hadden misdragen, straft hij juist. Maar binnen twee jaar gaat het mis. Caligula’s motto ‘een mens moet zuinig zijn of keizer’ begint zijn tol te eisen. De keizer geeft veel meer geld uit aan feesten, tempels en spelen dan dat er binnenkomt. Hij heft extra belastingen, neemt bezittingen in beslag en laat een bordeel in zijn paleis maken voor de inkomsten. Vooral elite en senatoren moeten voor hem oppassen. Caligula is wreed en onvoorspelbaar, wat veel mensen het leven kost. Hij zegt het geen probleem te vinden als ze hem haten, zolang ze maar bang voor hem zijn.”

“De geschiedenisboeken zullen vol komen te staan met de wreedheden van Caligula: hij gebruikt levende gevangen als voer voor de wilde dieren in het amfitheater, hij kijkt graag toe bij het folteren van gevangenen en mannen waar hij jaloers op is, laat hij afmaken. Het spelelement in de moorden van Caligula komen mij het wreedst over: zo verkleedt hij zich eens als offerdienaar en slaat hij de priester dood in plaats van het offerdier. Aan de vele vrouwen die hij achterna zit, wil Caligula regelmatig even kwijt dat het in zijn macht ligt om hun mooie nek met een klap van hun romp te scheiden. Ook senatoren laat hij gniffelend weten dat hun leven in zijn handen ligt.”

Geestesziek

“Als ik al deze feiten overdenk, ben ik ervan overtuigd dat de keizer ziek was. Hij zag er lichamelijk niet goed uit, met zijn bleke brede hoofd en onevenwichtige postuur. Maar bovenal was hij geestelijk ziek: Caligula lijdt aan epilepsie tijdens zijn jeugd en aan nachtmerries en zenuwinzinkingen tijdens zijn volwassen jaren. Zijn ziekte uit zich door wreed en vreemd gedrag, zoals bijvoorbeeld zijn uitzonderlijke garderobe. De keizer verschijnt in toneelkleding, vrouwenkleding of creaties die Romeinse burgers überhaupt vreemd zijn. Liefhebben is moeilijk: Caligula houdt vooral van zijn zus, maar zij sterft. Ook zijn paard Incitatus krijgt alle liefde. En daarnaast een eigen ingericht huis met verzorgend personeel. Hij wil het beest zelfs tot consul benoemen, al is dat ook om zijn minachting naar de senatoren te tonen.”

“Dat Caligula binnen enkele regeringsjaren vermoord is, heeft hij met zijn eigen gedrag uitgelokt. Samenzweerders steken hem neer tijdens spelen en vermoorden vervolgens zijn vrouw Caesonia en hun dochtertje. Met deze moord is elke Caesar met de voornaam Gaius aan een gewelddadig einde gekomen.”

Caligula nu

Wat denken we vandaag de dag over de keizer en zijn waanzinnigheid? Was het een psychopaat, een geesteszieke? Nee, menen huidige wetenschappers. Olivier Hekster, hoogleraar Oude geschiedenis aan de Radboud Universiteit, zwakt bijvoorbeeld het gedrag van Caligula af. Volgens hem heeft de keizer wreedheden begaan, maar voornamelijk tegen de senaat en de elite. Om zijn absolute macht te tonen aan de senaat, pestte en kleineerde Caligula hen waar hij kon.

Hoewel hij, vanwege zijn jonge leeftijd, zonder de gewenste militaire en politieke bagage aan de macht kwam, stond Caligula zo toch boven de senaat. Dat wilde hij ze laten weten ook. De wreedheden, waar gebeurd, overdreven of verzonnen, zijn voornamelijk door latere schrijvers genoemd en gebruikt in toneelstukken en geschiedschrijvingen. In antieke teksten zijn verwijzingen hiernaar echter schaars. De sensatiezoekende Suetonius is dus niet volledig betrouwbaar, maar wel een bron van mooie verhalen.