Naar de content

'Power women' in het oude Egypte

Wetenschap in nieuwe tentoonstelling Rijksmuseum van Oudheden

Olaf E. Kaper, Rijksmuseum van Oudheden

Machtige vrouwen spelen de hoofdrol in de nieuwe tentoonstelling ‘Koninginnen van de Nijl’. Je ziet schitterende juwelen, luxe gebruiksvoorwerpen, beelden van koninginnen en godinnen. Daarnaast bieden Egyptoloog Olaf Kaper en zijn promovendi verdieping door nieuwe onderzoeksresultaten te tonen in de tentoonstelling.

Vrouwen zijn een onderbelicht onderzoeksonderwerp als het om het oude Egypte gaat volgens gastcurator en Egyptoloog Olaf Kaper (Universiteit Leiden). Hij koos de vrouwelijke insteek om de dames de aandacht en waardering te geven die ze verdienen. Sommige Egyptische koninginnen zijn zelfs vergoddelijkt en nog eeuwen na hun dood aanbeden. Met de tentoonstelling probeert hij tegelijkertijd meer te bieden dan de uiterlijke schoonheden waar Egyptische koninginnen bekend om staan.

Bezongen schoonheid

Het huwelijk van koningin Nefertari en farao Ramses II (ca. 1301-1245 v Chr) begon waarschijnlijk als een politieke overeenkomst, maar ging over in echte liefde. Ramses liet op monumenten blijken hoeveel hij van Nefertari hield en met name de schoonheid van de koningin werd vaak bezongen in inscripties. Ramses II had veel andere vrouwen, waarmee hij ongeveer 100 kinderen kreeg. Met Nefertari had hij acht kinderen, maar geen van hen leefde lang genoeg om Ramses op te kunnen volgen.
Olaf E. Kaper, Rijksmuseum van Oudheden

Roze Hatsjepsoet

Rijksmuseum van Oudheden

De tentoonstelling is dan ook geen portrettengalerij maar laat verschillende aspecten zien uit het leven van de koninginnen uit deze periode. Hun diplomatieke brievenwisselingen met buitenlandse vorsten, hun bestuurlijke functies zoals leidinggevende over de paleizen en harem en de religieuze functies tijdens en na hun leven. Kaper vertelt enthousiast: “We kijken naar het zogeheten Nieuwe Rijk (1539-1077 voor Christus) en gaan met een overzicht van 500 jaar echt de diepte in.”

Goden

In het oude Egypte was het onderling trouwen van broer en zus niet gewoon, behalve bij de goden. Omdat de kroning van de farao een halfgod maakte, kon hij dus ook met zijn zus trouwen. Dit deden farao’s met name aan het begin van een dynastie om de goddelijke status te benadrukken. Verder lijkt het erop dat hij kon trouwen met wie hij wilde. Thoetmosis III (ca. 1479 – 1425 v.Chr.) bijvoorbeeld trouwde met Satiah, de dochter van zijn voedster, met wie hij samen was opgegroeid. De goddelijke status van de farao straalde ook af op zijn koningin. Zij kon nu ook in contact komen met de goden, vandaar dat ze vaak haar man vergezelde bij religieuze feesten en plechtigheden in de tempels.

Het was niet alleen de koningin die een belangrijkere rol speelt dan we van vrouwen uit de oudheid gewend zijn. Ook het vrouwelijke deel van de bevolking had in het oude Egypte een bijzondere positie, zo blijkt uit het onderzoek van Steffie van Gompel en Petra Hogenboom (Universiteit Leiden). Juridisch gezien waren man en vrouw zelfs gelijk. Hoewel hun sociale en economische mogelijkheden wat beperkter waren dan van mannen, stonden Egyptische vrouwen al in de oudheid bekend als de meest zelfstandige uit die tijd.

Gier

Terug naar de koninginnen. Kaper leidt ons door de lichte zalen om kennis te maken met het rijke hofleven van bekende koninginnen zoals Hatsjepsoet, Nefertiti en Nefertari. We beginnen met een replica van Nefertari, een koningin wiens schoonheid veelvuldig is bezongen. Ze was de vrouw van Ramses II (ca. 1300 v.Chr. – 1213 v.Chr.), die naast haar nog een hele harem vol vrouwen had en ongeveer honderd kinderen.

“Farao’s konden met veel vrouwen getrouwd zijn, maar slechts één mocht de titel ‘Grote koningin’ dragen. Ramses II is daarmee gelijk een uitzondering, want hij had twee Grote koninginnen, maar Nefertari was duidelijk zijn favoriet. Zij is degene die steeds naast hem wordt afgebeeld in tempels en op muurschilderingen.”

Kaper heeft recent onderzoek gedaan naar kleding uit het oude Egypte. Een lastige opgave aangezien er niets bewaard is gebleven, behalve van Toetanchamon (ca. 1343-1323 v.Chr.). Koninginnen worden altijd afgebeeld in een wit gewaad. Dat was geen dagelijkse outfit volgens Kaper, maar jurken die bij hun ceremoniële functie pasten. Het hoofddeksel dat de Nefertari-replica draagt, stelt een gier voor met uitgespreide vleugels.

“Hier is geen exemplaar van bewaard gebleven, dus we moesten af gaan op afbeeldingen. Het hoofddeksel op muurschilderingen lijkt op een soort helm, maar bij de reconstructie bleek dat niet te passen: de gier in het oude Egypte moest namelijk realistisch nagemaakt worden. Het hoofddeksel zal eerder een soort tiara zijn geweest, waarbij de vleugels achter de oren staken.” De gier en de cobra waren symbolen van het koningschap die alleen de farao en zijn Grote koningin gezamenlijk droegen. Zo onderscheidden ze zich van de rest van de koninklijke familie.

Harem

Maar de koningin deed meer dan mooi zijn. Ze onderhield diplomatieke correspondenties met buitenlandse vorsten en runde alle paleizen, waaronder het harempaleis. Hier woonden soms wel honderden vrouwen die een luxueus leven leidden. In de tentoonstellingsruimte is een paleiskamer gecreëerd vol kostbare spullen die het rijke leven van de elite toont met juwelen, bronzen spiegels en kleinkunst. (Zie bijvoorbeeld de foto van de vliegenketting in de slideshow).

Hiërogliefen

Egyptische auteurs schreven niet altijd in hiërogliefen. Voor dagelijks gebruik op papyrus ontwikkelden ze een cursief schrift. Het was gebaseerd op de hiërogliefen, die bestaan uit beeldtekens en klanktekens, maar het schrijven ging een stuk sneller.

“In de harem zaten ook veel vrouwen uit het buitenland. Het was een goed gebruik van de farao om te trouwen met dochters van buitenlandse koningen om zo de onderlinge contacten te bezegelen.” De koninklijke vrouwen zorgden voor zowel troonopvolgers als voor kinderen die, eenmaal uitgehuwelijkt, sociale banden in stand hielden.

De harem in het Nieuwe Rijk is niet te vergelijken met een gesloten harem van de Ottomaanse sultan, volgens Kaper. “De vrouwen wandelden gewoon in en uit en dreven zelfs handel. Er gebeurden nuttige dingen in de harem; die vrouwen zaten niet alleen maar hun haar te kammen. De harem bezat landgoederen waar boeren het land bewerkten en vee hielden. Er vond nijverheid plaats. Zo maakten haremvrouwen bijvoorbeeld het fijne koningslinnen.”

Moord

Dat het niet alleen maar rozengeur en maneschijn was in de harem, toont een ander bijzonder item in deze zaal: een stuk papyrus met daarop in cursiefschrift een opdracht van farao Ramses III (1218-1155 v. Chr.) uit het hiernamaals. Het beschrijft het onderzoek en de bestraffing van samenzweerders uit zijn harem. Dat de samenzweerders geslaagd waren in hun opzet, weten we uit wetenschappelijk onderzoek naar de mummie van Ramses. Deze heeft een doorgesneden keel.

De samenzweerders werden streng gestraft en de haremvrouwen die in het complot zaten (één van hen wilde haar eigen kind op de troon) moesten zelfmoord plegen. Deze manier van straffen was een voorrecht van de elite. De commissie die de moord op Ramses III moest onderzoeken kwam ook niet zonder kleerscheuren uit de strijd. Kaper: “De onderzoekscommissie bestond uit leden van de hoogste ambtenarij en de hofhouding. Enkele van hen waren een avondje doorgezakt met dames uit de harem, wat absoluut niet de bedoeling was. Op dit stuk papyrus staat beschreven hoe hun neuzen en oren voor straf werden afgesneden.”

Met kwast beschreven stuk papyrus van vijf meter in cursief snelschrift, te lezen van rechts naar links. Het gaat over het proces tegen de samenzweerders uit de harem van Ramses III, die hem hadden vermoord.

Museo Egizio, Turijn

Grafkamer

Koningin Nefertari is de opperkoningin van deze tentoonstelling. Over haar is veel bekend, met name door de ontdekking van haar graf in 1904 dat wanden vol verhalende beschrijvingen bevat. Zo zijn op de wanden de demonen van de onderwereld afgebeeld die de koningin moest passeren om in de onderwereld te kunnen komen. Vlak na de opgraving is dit op schaal precies nagemaakt en deze maquette is ook te zien.

Kaper: “Het graf was geplunderd en bijna al het goud en ook de mummie zijn verdwenen. De sarcofaag is er deels nog en ook houten spullen lieten de rovers liggen, zoals 34 zwart geschilderde poppetjes die de koningin moesten bedienen in het hiernamaals. Wat ik vooral bijzonder vind, zijn de gedragen slippers van de koningin, gemaakt van palmblad. Daardoor weten we dat ze maat 39 had. Dichterbij haar komen kan bijna niet.” De spullen die nog in het graf aanwezig waren, nam het Italiaanse opgravingsteam mee naar Turijn. Ruim honderd jaar later zijn ze allemaal in deze tentoonstelling te zien.

Naast de Turijnse maquette laat het RMO nog een kopie van de grafkamer op ware grootte zien. Deze heeft Kaper na laten bouwen aan de hand van foto’s van het origineel. Op de linkermuur van de grafkamer is Nefertari te zien, die vraagt om schrijfgerei. “Dat blijkt uit het afgebeelde palet met pen en inkt en de emmer met water uit de Nijl. Dat het om Nijlwater gaat weten we door de kikker op de emmer. Die symboliseert de cyclus van de overstromende Nijl en de vruchtbaarheid die dat brengt.”

Kaper kwam net terug uit Luxor waar hij het originele graf heeft bezocht: “Deze replica geeft de sfeer daar goed weer. Zelfs de belichting is hetzelfde. Het enige echte verschil is dat de originele schilderingen wat reliëf hebben en deze fotowanden hier niet.” Het is voor de bezoeker in Leiden wat lastig vergelijken, aangezien de originele grafkamer in Luxor ligt en beperkt toegankelijk is. Maar deze tentoonstelling over Egyptische koninginnen en onderdelen van hun leven is sowieso een aanrader.

Nu te zien

De tentoonstelling Koninginnen van de Nijl in het Rijksmuseum van Oudheden is te zien tot en met 17 april 2017. Bezoekers krijgen koninklijke portretten, godenbeelden, fijne goudsmeed- en kleinkunst, kostbare gebruiksvoorwerpen en de sarcofaag en grafgiften van koningin Nefertari te zien. De meeste stukken zijn in bruikleen van het Museo Egizio uit Turijn, een van de grootste Egyptologische musea ter wereld.

Bij de tentoonstelling is ook een publieksboek verschenen onder redactie van Olaf Kaper: Koninginnen van de Nijl. Macht en schoonheid in het Nieuwe Rijk (1539-1077 v. Chr.). Hierin staat ook een hoofdstuk van Steffie van Gompel en Petra Hogenboom over hun onderzoek naar sterke Egyptische vrouwen in de oudheid.

ReactiesReageer