Door een zware aardbeving in 2013 zakten vier eilandjes in de Filipijnen evenveel omlaag als de zeespiegel in de komende eeuw zal stijgen. Nu lopen deze eilandjes vrijwel dagelijks bij vloed onder water. Het is een uniek natuurlijk experiment, met verrassende uitkomsten.
De verwachte zeespiegelstijging door klimaatverandering – 30 tot 100 centimeter in 2100 – is aanleiding geweest tot apocalyptische voorspellingen. Al in 2050 zouden 50 tot 200 miljoen mensen op de vlucht slaan voor het stijgende water. Deze schattingen zijn gebaseerd op het aantal mensen dat woont in gebieden die aanmerkelijk vaker dan nu onder zullen lopen bij een halve of hele meter zeespiegelstijging. Dit staat bekend als ‘de massale migratie theorie’.
Worstcase-scenario
Op die schattingen kwam ook kritiek; het zijn worstcase-scenario’s die geen rekening houden met aanpassingen aan de hogere waterstand. Al in 2010 wees een artikel in vakblad Science erop, dat in sommige kuststeden bodemdaling (onder meer door het onttrekken van grondwater) al voor veel grotere stijgingen van de waterstand heeft gezorgd dan klimaatverandering de komende eeuw zal doen. Bangkok is de afgelopen eeuw twee meter omlaag gezakt, Shanghai drie meter, Tokyo zelfs vijf meter. Deze steden zijn er nog, en hun tientallen miljoenen inwoners zijn geen hoogwatervluchtelingen geworden.
In Nature Climate Change staat nu een uniek natuurlijk experiment beschreven, waar het equivalent van een eeuw zeespiegelstijging op vier kleine eilandjes in de Filippijnen in één klap tot stand gebracht is door een zware aardbeving, in 2013. Bij een aardbeving kunnen lokaal bodem-dalingen of –stijgingen van meerdere meters plaatsvinden.
Hoewel niet precies bekend is hoeveel elk eilandje door de aardbeving is gedaald, zijn de gevolgen duidelijk genoeg. De vier eilandjes, die voorheen al nauwelijks boven het water uit staken, lopen nu drie à elf dagen per maand bij vloed volledig onder water, met name rond nieuwe en volle maan, als de getijdenverschillen het grootst zijn. Zo’n overstroming duurt telkens een uur of drie, en kan zowel overdag als ‘s nachts plaatsvinden.
Niet evacueren
Een team van onderzoekers hield enquêtes onder de bewoners en onderzocht hoe zij zich aanpasten aan de frequente overstromingen. Duidelijk is in ieder geval dat de bewoners geen zin hebben om te vertrekken, hoewel de Filipijnse overheid een plan heeft opgesteld om de eilandjes te evacueren. De bewoners zouden dan een nieuwe plek krijgen op het nabij gelegen vasteland.
In plaats daarvan passen de bewoners zich aan de overstromingen aan. Ze zetten hun huizen op palen, en ze hogen hun erf en paadjes op met brokken koraal. En waar dit niet haalbaar is, accepteren ze de overstromingen gewoon. Zo loopt het lokale schooltje bij elke overstroming onder water, maar de lessen gaan dan gewoon door.
Doordat de vier eilandjes niet even diep overstromen, konden de onderzoekers ook nog kijken of ernstiger overstromingen de bewoners stimuleerden om wel te verhuizen naar het vasteland. Het omgekeerde bleek het geval: op de twee eilandjes die het vaakst en diepst overstroomden, namen de inwoners meer tegenmaatregelen en stonden ze juist afwijzender tegen verhuizen. In feite is niemand naar het vasteland vertrokken, en is de bevolking van de eilandjes zelfs gegroeid.
Koraal delven
Het is niet allemaal rozengeur en maneschijn: de inwoners delven brokken koraal van het omringende rif om hun land op te hogen, wat in principe juist de kustbescherming aantast. Ook zorgen nachtelijke overstromingen voor heel wat ongemak, omdat veel bewoners dan wakker blijven om de situatie in de gaten te houden.
Niettemin constateren de onderzoekers dat het vooral sociale en economische factoren zijn die bepalen of bewoners wegtrekken. En dit, stellen zij, ‘weerlegt de aanname achter de massale migratie theorie, die zegt dat zeespiegelstijging op zich de oorzaak is van migratie.’ In een begeleidend commentaar concludeert klimaat- en migratiedeskundige Dominic Kniveton dat dit onderzoek ‘een zeldzaam voorbeeld is van migratierespons op echte zeespiegelverandering. Het is een waarschuwing aan regeringen die het nodig vinden om gemeenschappen te verplaatsen waarvan ze denken dat die door klimaatverandering in de val zitten.’
Aangenaam warm
Uiteraard kun je vraagtekens zetten bij de representativiteit van dit natuurlijke experiment. De eilandjes liggen maar een paar kilometer van het vasteland, zodat je zo nodig altijd nog een veilig heenkomen kunt zoeken, zelfs in een klein bootje. Het zeewater is er het hele jaar door aangenaam warm. De inwoners leven vooral van visserij, en voerden al voor de aardbeving veel groenten in van het vasteland.
Maar het laat wel zien, dat van bovenaf opgelegde hervestigingsprogramma’s niet per se de oplossing zijn. Ook kleine, arme gemeenschappen hebben er veel voor over om hun eigen plek te verdedigen tegen het water, en mensen blijken daarin verbazend flexibel en robuust te zijn. Er bestaan zelfs stammen in Zuid-Oost Azië, onder de verzamelnaam sea gypsies, die al sinds mensenheugenis vrijwel hun hele leven op het water doorbrengen.