Pommers werpt nieuw licht op West-Germaanse taalfamilie

Het Pommers werd van oudsher gesproken aan de zuidelijke kuststrook van de Oostzee. Het was een kustdialect en heeft kenmerken met andere kustdialecten gemeen. Taalwetenschappers gaan ervan uit dat er vroeger langs de Noordzeekust een heel eigen taal werd gesproken, het Ingweoons. Relicten ervan, ingweonismen genoemd, zouden nog aanwezig zijn in hedendaagse dialecten. Zo vind je in veel kustdialecten s-meervouden zoals in het Engels en het Fries, die ook in het Pommers voorkomen. Een ander verschijnsel is het wegvallen van de n in woorden als ‘ons’. Vergelijk Engels us, Fries ús, Pommers ous. Hoe komen die ingweonismen bij de Oostzee? Friese invloed wellicht?

Friese invloed

Het Pommers heeft meer overeenkomsten met het Fries. Net als het Fries heeft het Pommers twee infinitieven: een eindigend op -e en een op -en. Die laatste wordt voornamelijk gebruikt in zinsconstructies met het voorzetsel ‘te’. In het Fries zeg je bijvoorbeeld ‘ik moat wurkje’ voor ‘ik moet werken’ maar ‘ik hoeg net te wurkjen’ voor ‘ik hoef niet te werken’. Toch is van Friese invloed op het Pommers niet per se sprake, aangezien alle Nederduitse dialecten deze verschijnselen vroeger hadden.

Toch valt het ook niet uit te sluiten als we kijken naar de geschiedenis van Pommeren, zegt Postma: “Drie kloosters, waaronder het klooster Belbuk, werden rond 1200 door Friese monniken en nonnen bezet en het lijkt waarschijnlijk dat die ook Friese boeren meenamen om het land te bewerken. En dan was er in later tijd nog de handel op Pommerse stadjes als Treptow en Kolberg. Die werden met name door Friese en Groningse schippers aangedaan, zo blijkt uit de Sonttolregisters (buitenlandse schepen moesten vroeger tol betalen bij het passeren van de Sont, een water boven de Oostzee, red.) die ik heb bestudeerd.”

Meertalig

Vanaf 1859 emigreerde een groot deel van de Pommeren naar Brazilië en andere delen van Amerika. Een mogelijke reden voor die grootschalige migratie was de industrialisatie, die ervoor zorgde dat de agrariërs hun heil elders zochten, maar ook religieuze redenen kunnen een rol gespeeld hebben. Pruisen had een soort hervormde staatskerk gecreëerd, waar sommige Lutheranen niet blij mee waren.

Afgezien van enkele nazaten in Schleswig-Holstein, is het Pommers in Europa uitgestorven. In Brazilië wonen er naar een ruwe schatting nog tweehonderdduizend. Zo’n honderdduizend wonen in Espirito Santo, waar Postma zowel de taal van jongere als oudere informanten heeft onderzocht. “Jongeren spreken het eigenlijk beter, omdat de ouderen meer zijn beïnvloed door het Hoogduits. Dat komt doordat de dominees uit Beieren kwamen, waar de oud-Lutherse kerk nog bestond. De Lutherse kerkdiensten waren vroeger in het Hoogduits, dat ook de taal van de Bijbel en liederenbundels was. Mensen die religie en cultuur belangrijk vonden, leerden daarom Duits. Nu is dat nauwelijks meer zo. De jongste generatie spreekt Portugees, maar omdat die taal verder afstaat van het Pommers, beïnvloedt zij de taal op een andere manier.”

Voor alle jongere Pommeren geldt dat ze meertalig zijn. Toch is de beheersing van het Pommers vaak vrij goed. Dat besefte de onderzoeker vooral toen hij in Brazilië werd meegenomen naar een kerkdienst. “De dominee wilde zijn preek eigenlijk in het Portugees houden, maar stapte op ons verzoek moeiteloos over op het Pommers. De vloeiendheid waarmee hij sprak en theologische gedachten onder woorden bracht, deed me versteld staan.”

West-Germaans

Dit jaar rondde Postma zijn grammaticaboek van het Pommers af. Het vormt een verrijking voor onze kennis van de West-Germaanse taalfamilie, aldus de taalkundige. Dat gaat zelfs zover dat het de etymologie van woorden kan veranderen: “Neem het Pommerse waidog ‘pijn’. In het Deutsches Wörterbuch vind je dat onder Wehtag. Maar met kennis van het Pommers kom je erachter dat dog een vorm van ‘doen’ is. Het komt dus overeen met Weh tun, ‘pijn doen’, en niet met ‘dag’.”

Ook kan het Pommers nieuw licht werpen op de taalgeschiedenis. “Zo beweren sommige taalwetenschappers dat het Engels een vorm van Scandinavisch is. Het Engels lijkt inderdaad op het Scandinavisch, maar net zozeer op het Pommers. Het Engelse egg komt overeen met Scandinavisch ägg, maar ook met Pommers eich. En dat is een onmiskenbaar Nederduits dialect.”