PFAS-zelftest zegt eigenlijk niks

Van Dam wacht. En inderdaad, binnen de beloofde twee minuten stroomt er een dun straaltje bloed het buisje in. Na vijf minuten is het buisje bijna tot aan een geel streepje volgelopen. Van Dam klikt het buisje los, draait de gele dop erop en stopt het na een paar keer voorzichtig omkeren in een blauwe plastic envelop. ‘Medische post’ staat erop. De geadresseerde is World Health Laboratories in Bunnik. Daar zullen ze gaan meten hoeveel PFAS Van Dam in zijn bloed heeft. Van Dam betaalde €199,- voor de do-it-yourself testkit.

PFAS overal

Er is de laatste tijd veel te doen om PFAS, oftewel per- en polyfluoralkylstoffen. Ze zitten onder meer in anti-aanbaklagen, in regenjassen, in spray om je schoenen waterdicht te maken, in skiwax en in smeermiddel voor je fietsketting. PFAS staan ook wel bekend als ‘forever chemicals’ omdat ze overal in het milieu zitten en daar vrijwel niet afbreken. Via ons voedsel en drinkwater komen PFAS ook in de mens terecht. Iedere Nederlander heeft ze in het bloed, bleek eerder dit jaar uit onderzoek van het RIVM.

Veel mensen maken zich vaak zorgen over de gezondheidsrisico’s van onder andere PFAS. Dat geldt vooral voor mensen die in de regio Dordrecht wonen. Dat bleek vorig jaar uit onderzoek dat Ipsos I&O uitvoerde in opdracht van het Algemeen Dagblad. Een kwart van de onderzochte mensen in die regio maakte zich daar zorgen over, tegenover 7 procent van de rest van de Nederlanders.

PFAS-zelftests zijn dan ook erg populair, blijkt uit de vele posts op sociale media. De website testenoppfas.nl is een van de bedrijven die deze service aanbieden. De aanbieder schrijft op de eigen website dat de test inzicht geeft in de hoeveelheid PFAS in iemands lichaam. Ook helpt de test volgens het bedrijf om te beoordelen of maatregelen om de blootstelling te verminderen effectief zijn. Is een PFAS-zelftest nuttig? En wat betekent de uitslag eigenlijk?

Ziek door PFAS?

In het bloed ‘mag’ 6,9 nanogram per milliliter zitten. Een nanogram is ongeveer zoveel als een miljoenste van een suikerkorrel. “Als je minder dan die waarde in je bloed hebt, is de kans op gezondheidseffecten door PFAS eigenlijk vrijwel afwezig”, legt Nathalie Kamst uit. Kamst is arts medische milieukunde bij de GGD Zuid-Holland Zuid, de regio waar ook de fabriek van Chemours staat, die jarenlang PFAS uitstootte. Zij en haar collega’s krijgen regelmatig vragen van inwoners en van gemeenten over PFAS.

Die 6,9 nanogram per milliliter is de zogenaamde gezondheidskundige grenswaarde. Dat is geen wettelijke waarde, maar experts gebruiken hem voor de beoordeling van het gezondheidsrisico van blootstelling aan PFAS. De Europese autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) heeft deze waarde opgesteld op basis van onderzoek bij grote groepen mensen. Beneden die waarde acht de EFSA het restrisico voor de gehele bevolking acceptabel, vertelt Paul Scheepers, universitair hoofddocent risicobeoordeling en moleculaire epidemiologie bij de Radboud Universiteit.

En wat als je meer dan 6,9 nanogram per milliliter in je bloed hebt? “Dan zijn effecten op de gezondheid niet uit te sluiten”, vertelt Kamst. Maar dat betekent nog niet dat je bij een hogere waarde in je bloed ziek wordt. Of iemand ziek wordt, hangt namelijk ook af van iemands leefstijl, bijvoorbeeld of diegene rookt, hoeveel die beweegt en of die alcohol drinkt, en natuurlijk ook van andere omgevings- en genetische factoren. “Boven die waarde van 6,9 nanogram per milliliter kunnen we niet meer met zekerheid zeggen wat het doet met je gezondheid.”

Uit onderzoek bij grote groepen mensen blijkt dat kindervaccins bij hoge waarden misschien iets minder goed werken, en dat te veel PFAS in je lijf kan bijdragen aan allerlei gezondheidsproblemen, zoals een verhoogd cholesterol, veranderingen in leverwaarden of sommige soorten kanker.

Maar er zijn verschillen tussen personen. Wat een hoge waarde bij één persoon precies betekent, valt niet te zeggen. Mede daarom raden Kamst en haar collega’s het niet aan om zelf te laten testen hoeveel PFAS er in je bloed zit. “De uitslag van een test zegt alleen dat je in het verleden PFAS hebt binnengekregen, maar het zegt niets over hoe lang de PFAS er al zitten en waar ze vandaan komen”, legt Kamst uit.

“En ook als je ziek wordt, valt eigenlijk niet te achterhalen of dat nou komt door de PFAS”, vult Scheepers aan. Vanwege de verschillen tussen mensen raadt hij het daarom niet aan om zelf te testen op PFAS. “Als je gezondheidsklachten hebt, ga je naar de huisarts.”

PFAS minderen

Waar de PFAS in je lijf precies vandaan komen, en waarom de een veel meer in zijn bloed heeft dan een ander, is ook voor deskundigen nog deels een puzzel, vertelt Scheepers. In ieder geval lijken PFAS zich op te hopen in eieren. Vooral eieren van mensen die kippen houden als hobby, blijken vaak ernstig vervuild met PFAS. Het RIVM adviseerde daarom in april geen eigen eieren meer te eten.

Je kunt er daarmee wel voor zorgen dat je minder binnen krijgt. “Geen eieren van eigen kippen, geen groente uit eigen tuin, geen opgepompt water gebruiken voor op het land. Het helpt allemaal wel iets om de hoeveelheid PFAS in je lijf omlaag te krijgen”, zegt Jacob de Boer, emeritus hoogleraar milieuchemie en toxicologie. De Boer werkte mee aan grootschalig bloedonderzoek rond het bedrijf 3M in Antwerpen, dat ook PFAS produceert. “Maar dit soort maatregelen helpen vooral bij mensen die veel PFAS in hun bloed hebben doordat ze in de buurt wonen van bedrijven die PFAS uitstoten.”

Een op de drie Dordtenaren neemt dit soort maatregelen waarvan ze denken dat die de blootstelling aan PFAS verminderen. Van de rest van de Nederlanders is dat een kwart, bleek ook uit het Ipsos-onderzoek.

Ondertussen wemelt het op internet van de tips om de hoeveelheid PFAS je lichaam uit te krijgen. Zo zou een vezelrijk dieet helpen PFAS uit je lijf af te voeren, maar dat blijkt niet zo te zijn; al is een vezelrijk dieet om andere redenen sowieso gezond.

Ook producenten van waterfilters claimen dat hun filters kraanwater kunnen zuiveren van PFAS. De Boer heeft er een hard hoofd in. “Dat zijn vaak filters met koolstof. Die halen lang niet alle PFAS eruit.” Je moet ze bovendien regelmatig vervangen, omdat er anders bacteriën op gaan groeien. “Als mensen vergeten het filter te vervangen of het uit kostenoverwegingen minder vaak doen, heb je een groter probleem dan je had, want die bacteriën kunnen veel gevaarlijker zijn dan PFAS.”

Paniek of geruststelling

Dat een uitslag van een PFAS-zelftest moeilijk te duiden is, en dat er eigenlijk weinig is dat je kunt doen om PFAS weer uit je lichaam te krijgen, is best een lastige boodschap om aan mensen te geven, vindt GGD-arts Kamst. Daarom gaat ze binnenkort onderzoeken wat de uitslag van een bloedtest met mensen doet. Ze gaat mensen benaderen die in 2016 en 2017 meededen aan RIVM-onderzoek en daarvoor bloed afstonden en de uitslag daarvan te horen kregen.

Het is wel vaker een dilemma voor onderzoekers: grootschalig onderzoek naar verontreinigende stoffen geeft inzicht in hoeveel die stoffen bij de bevolking en in het milieu voorkomen. Maar vertel je de uitslag dan wel of juist niet aan de deelnemers? Deelnemers hebben daar wel recht op, en willen resultaten ook vaak weten. Maar het kan ook onduidelijkheid geven en onrust veroorzaken.

Vier weken nadat hij de rode knop op zijn bovenarm indrukte, logt Van Dam in bij de website van testenoppfas.nl. Daar staat een pdf-je voor hem klaar, met daarop zijn naam, adres, geboortedatum en een tabelletje. De totale hoeveelheid PFAS in zijn bloed is 3,6 nanogram per liter, ruim onder de grenswaarde van 6,9, die ook in de tabel genoemd staat. Verder staat er geen enkele duiding van wat zijn waarde nu betekent, alleen de tekst: “voor deze testuitslagen zijn geen adviezen te rapporteren.”

Duiding van wat onderzoeksresultaten betekenen, is wel iets waar deelnemers behoefte aan hebben, bleek uit een eerder Australisch onderzoek. Ze wilden graag gepersonaliseerde informatie: wat betekent de uitslag voor mij? Hoe laat de uitslag zich vergelijken met die van anderen? Wat kan ik doen om mijn blootstelling te verminderen?

Van Dam is toch wel enigszins verrast over zijn lage PFAS-waarde. “Ik heb het grootste deel van mijn hele leven in de stad gewoond, ik adem het in en het zit in mijn drinkwater. Ik eet ook eieren en vlees.” En wat als hij toch een hoge waarde had gehad? “Dan was ik wel even langs mijn huisarts gegaan.”

Nu is meedoen aan wetenschappelijk biomonitoringsonderzoek natuurlijk iets anders dan vrijwillig laten testen hoeveel PFAS je in je lijf hebt. Kamst is niet tegen zelftesten, maar ze raadt mensen die zo’n test overwegen wel aan om goed na te denken waarom ze hun PFAS-gehalte willen weten. “Zo’n test is best duur”, vindt Van Dam. “Wil je het voor dat bedrag echt weten als je er toch niets aan kunt doen?”