De oorlog in Oekraïne maakte het belang van satellietconstellatie Starlink in één klap duidelijk: internet bieden in gebieden die afgesloten zijn van de buitenwereld. Europa wil voor een veilig en robuust back-upinternet niet afhankelijk zijn van de grillen van Elon Musk. Daarom werken we hard aan ons eigen satellietsysteem: IRIS².
Het is mooi weer, dus gezellig druk op het dak van NEMO. Tussen alle mensen valt jonge ondernemer Nand Homan, blauw overhemd, spijkerbroek en gympies helemaal niet op. Ware het niet dat hij een groot pakket in zijn handen houdt en om zich heen kijkt, op zoek naar stroom. Want de ontvanger die hij in zijn handen heeft, mag dan wel op de meest afgelegen gebieden voor internet kunnen zorgen, een accu om hem van stroom te voorzien heeft hij maar niet meegebracht – niet handig in de trein.
Het stroompunt is snel gevonden en Homan onthult zijn kostbare bezit: een metalen statiefje met daarop een rechthoekige schotelantenne van ongeveer A3-formaat. Wie niet beter weet, zou een klein picknicktafeltje vermoeden. Maar Homan sluit een kabel aan op een kastje, toetst iets in op zijn telefoon en het tafeltje begint te draaien. “Kijk, nu is hij zich aan het richten”, zegt Homan. Dat ging snel. “Wacht ik doe het nog een keer, dan kun je het filmen.” Het tafeltje blijkt een heuse Starlink-ontvanger. En ja hoor, op mijn telefoon verschijnt tussen de andere wifinetwerken Snelverbinding.nl, het netwerk van Homan.
Een paar seconden later verstuur ik een foto van dit staaltje SpaceX-techniek regelrecht via de satelliet naar mijn collega’s. “Het bericht loopt rechtstreeks van je telefoon via deze schotel naar de Starlink-satelliet. Het bericht wordt in de ruimte van de ene naar de andere satelliet gestuurd, tot het bericht bij een satelliet komt die in de buurt van een grondstation verbinding kan maken. Volgens mij zit in het Franse Gravelines het dichtstbijzijnde Starlink-grondstation. Daar loopt het signaal verder via de kabel en ben je verbonden met de rest van het internet.”
Starlink: satellieten van SpaceX
Starlink is een serie satellieten die in een baan rond de aarde bewegen en wereldwijd internet bieden. Het is een product van SpaceX, het bedrijf van Elon Musk. De constellatie bestaat inmiddels uit meer dan vierduizend satellieten; meer dan de helft van alle satellieten in de ruimte is van SpaceX.
De satellieten vliegen in een lage baan om de aarde op zo’n 550 kilometer hoogte (low earth orbit, leo). Dit in tegenstelling tot de geostationaire satellieten, die op een hoogte van 36 duizend kilometer met de aarde meebewegen, en dus continu boven hetzelfde punt staan. Dankzij de lage baan kunnen de Starlink-satellieten voor sneller internet zorgen: het signaal hoeft minder ver te reizen. Maar om 24 uur per dag verbonden te zijn heb je wel heel veel satellieten nodig. Want een satelliet die overvliegt, doet dat in ongeveer 15 minuten.
Vereenvoudigde weergave van hoe een ontvanger continu passerende satellieten volgt.
Philippine Space Agency (PhilSA)Festivals
Het voelt een beetje als een omslachtige manier om een bericht te versturen. Hier op het dak van NEMO heb ik uitstekend 4G-bereik, en bovendien de nodige wifinetwerken tot mijn beschikking. Iets wat binnen Nederland vanzelfsprekend lijkt, maar lang niet overal ter wereld het geval is. Dus voor die afgelegen plekken waar geen snel internet via de kabel beschikbaar is, biedt Starlink uitkomst.
Zelfs in het zeer goed gedekte Nederland – 96,8 procent van de mensen heeft thuis internet via de kabel – is behoefte aan Starlink-ontvangers. Het merendeel van Homans diensten levert hij aan festivals en andere evenementen waar tijdelijk internet nodig is. “Tot mijn klanten reken ik veel festivals, waar ze voor pinbetaling afhankelijk zijn van stabiel internet, maar waar geen kabel is”, legt Homan uit. “En die plekken zijn zeker te vinden in Nederland.” Meteen doemt een beeld op van een bosrijke omgeving in Drenthe, of een of ander natuurgebied ergens aan de rand van het land. “Een van mijn opdrachtgevers zit in Aalsmeer”, helpt hij mij lachend uit de droom. Aalsmeer in het midden van het land? Niet bepaald een plek waar je slecht internet zou verwachten. “Er zijn ondanks alle netwerken toch nog heel wat blinde vlekken. Genoeg werk voor mij!”, lacht Homan.
Touwtjes in handen
Vrij internet via de Starlink-satelliet, waar en wanneer, voor iedereen – met een goed gevulde portemonnee, want een Starlink-schotel huren kost tachtig euro per maand – beschikbaar; het klinkt best mooi. Toch zijn er ook negatieve kanten. Naast zorgen om de steeds drukker wordende ruimte rondom onze planeet, ruimteafval en problemen met het doen van sterrenkundige waarnemingen, is misschien nog wel de belangrijkste zorg de ietwat markante directeur van het bedrijf achter de satellieten: Elon Musk.
Is het handig dat een persoon of bedrijf de touwtjes in handen heeft als het gaat om toegang tot vrij internet: nee. En dat werd recent pijnlijk duidelijk toen Rusland Oekraïne binnenviel en het internet lokaal platlegde. Musks Starlink bood uitkomst. Vrachtwagens vol ontvangers gingen richting het aangevallen land en de Oekraïense regering kon weer communiceren. Maar Musk begon zich wel met de politiek te bemoeien. Zo mochten de ontvangers niet aan bewapende drones gekoppeld worden en werd in cruciale gebieden geen internet geleverd. Doordat Musk de belangrijke communicatietouwtjes in handen had, kreeg hij ineens een veel te grote rol in de oorlog. Is er dan geen alternatief voor Starlink?
Een rij net gelanceerde Starlink-satellieten, die nog in de juiste baan moeten komen. Op een heldere avond is zo’n treintje ook in Nederland te zien, zoals deze satellieten ruim tien uur na lancering vanuit Leiden zijn gefilmd op 25 september 2023.
Marco LangbroekOnafhankelijk
Nog niet, maar daar komt verandering in. De Europese commissie heeft besloten over te gaan tot de bouw van een eigen satellietennetwerk voor veilige communicatie: IRIS². Bert Meijvogel, die namens de Netherlands Space Office betrokken is bij het project, legt uit hoe het begon: “Er zijn genoeg afgelegen gebieden in Europa waar een goede internetverbinding helemaal niet vanzelfsprekend is. De Europese Unie vindt het belangrijk dat iedereen, waar dan ook in Europa toegang tot internet heeft. Dat was de start van het idee om een eigen satellietconstellatie te ontwikkelen. Maar ik geef toe dat de situatie in Oekraïne de ontwikkelingen wel een zetje hebben gegeven. Je wil als Europa onafhankelijk zijn en niet zijn overgeleverd aan de grillen van een aanbieder.”
Veerkracht en veiligheid
IRIS² staat voor Infrastructure for Resilience, Interconnectivity and Security by Satellite, oftewel infrastructuur voor veerkracht, interconnectiviteit en veiligheid via satelliet. De configuratie van dit satellietsysteem is nog niet bekend; er wordt nog hard aan de plannen gewerkt. Maar de constellatie zal uiteindelijk uit een paar honderd satellieten bestaan. IRIS² moet zijn eerste diensten eind 2027 leveren.
Artist’s impression van een constellatie van honderden satellieten in een lage baan om de aarde die zorgen voor wereldwijde internetdekking.
ESA-Science OfficeReden genoeg voor de bouw van een eigen Europees satellietnetwerk. Maar hoe moet dat eruitzien? Michael Witting geeft binnen de Europese ruimtevaartorganisatie ESA leiding aan het managementteam dat zich bezighoudt met het onderzoek en ontwikkeling van de constellatie. “Er is een aantal miljard beschikbaar vanuit Europa voor dit project. ESA werkt nauw samen met de Europese commissie om de benodigde nieuwe technologie en apparatuur te ontwerpen en ontwikkelen.” Witting benadrukt dat de echte productie bij het bedrijfsleven ligt. Het is voor hem op dit moment lastig om veel prijs te geven over hoe de constellatie er uiteindelijk uit gaat zien. “We hebben de voorwaarden voor het systeem bekendgemaakt, bijvoorbeeld hoe de dekking er uit moet zien, hoe snel het internet moet zijn, hoe vaak het mag voorkomen dat je geen verbinding kunt maken. Maar hoe de industrie dit wil bereiken, dat bepalen ze zelf. Vergelijk het met je eigen internet thuis: je kiest een provider die een bepaalde bundel aanbiedt, maar hoe het bedrijf ervoor zorgt dat je internet wordt geleverd, of dat via koperdraden gaat of via glasvezel, daar gaat het niet om, als het maar werkt.”
Back-up
Zal IRIS² uiteindelijk werken als een soort back-upinternet? “Nee, dat gaat te ver om te zeggen. Het is geen back-upnetwerk als het hele internet instort, de hoeveelheid data die over de hele wereld verstuurd wordt, is tegenwoordig veel groter dan we kunnen versturen via satellieten. Maar het zorgt er wel voor dat de president van Frankrijk een rechtstreekse veilige verbinding heeft met de Franse ambassadeur in Venezuela. Het contact hoeft niet via de grond over vele landsgrenzen te gaan”, legt Witting uit.
De gebruikers van de satellieten zijn dus Europese overheden en gelieerde organisaties als de politie en brandweer, zodat ze altijd een betrouwbaar en beveiligd netwerk hebben. Merk ik er als gebruiker in het dagelijkse leven dan nog wat van? “Ja!”, zegt Meijvogel enthousiast. “Het mooie van deze satellieten is dat er een deel gereserveerd is voor overheidscommunicatie, een deel voor commerciële partijen. Doel van het project is immers ook internet bieden in lastig bereikbare gebieden. Het plan is dat de industrie dat deel op zich neemt.”
Hoe dat precies gaat werken, is nog niet zeker. Witting: “Eén zeer sterke ambitie is dat de constellatie op een gegeven moment 5G rechtstreeks naar handheld devices kan leveren. Dus dat je met je mobiele telefoon waar dan ook ter wereld, rechtstreeks internetverbinding kan maken via de satelliet: echte connectiviteit. Die technologie bestaat nog niet, maar het is wel het streven om dat te realiseren.”