Romeinse opgravingen in Tiel

Archeologen hebben in Tiel unieke voorwerpen uit de Romeinse tijd gevonden. De rijkdommen behoorden waarschijnlijk toe aan de lokale Bataafse elite die op het platteland woonde. Verder onderzoek is echter nodig om de villa op de sporen.

30 maart 2017

Bronzen olielamp uit de Romeinse tijd, opgraving Tiel 2017 — Olielampje, Tiel
ADC ArcheoProjecten

In Tiel vindt op dit moment de grootste archeologische opgraving in Nederland van de laatste decennia plaats. Voor de uitbreiding van een bedrijvenpark onderzoeken archeologen sinds afgelopen december een terrein van 36 voetbalvelden groot. Tot nu toe zijn sporen teruggevonden van de Steentijd tot aan de Middeleeuwen. Maar het zijn de onlangs opgegraven Romeinse objecten die de archeoloog Henk van der Velde in halleluja-stemming brengen: niet minder dan 2500 bronzen voorwerpen, waaronder een luxe zalfpotje (balsamarium, zie filmpje) en een gaaf olielampje. “Zo’n vondst komt maar eens in de dertig jaar naar boven. Het is zeer onverwacht, zeker voor het platteland.”

De Bataven waren een Germaans volk en bondgenoten van de Romeinen. Ze woonden aan de noordgrens van het Romeinse Rijk, tussen de Rijn en de Waal. De Bataven kregen bekendheid als een dapper volk in Romeinse geschriften vanwege hun opstand in het jaar 69.

Van der Velde is projectleider bij de opgravingen en onderzoeker aan de Universiteit Leiden. Het unieke zalfpotje is uitgevoerd in appliqué, dat wil zeggen dat de beeltenis uitsteekt. Op het potje beelden vijf Eroten taferelen uit in een badhuis uit: deze Romeinse liefdesgodjes wassen hun handen, elkaar en zitten op een typisch Romeins ligbed. “Het potje heeft zoveel details: je ziet zelfs de pannen op het dak en de doeken aan de muur hangen!”

De badcultuur nam een centrale plek in de Romeinse maatschappij in, maar in de Betuwe zijn heel weinig badhuizen teruggevonden. De vraag die deze vondst oproept, is welke Bataven op het platteland kennis hadden gemaakt met een Romeins badhuis. De gewone boer? “Nee, ik denk dat het hier om een kleine elitaire groep gaat. Bijvoorbeeld een Bataaf die wat van de wereld heeft gezien en in die zijn eigen stukje Rome mee terugnam naar het platteland. De gevonden gebruiksvoorwerpen zoals een wijnzeef en het bronzen olielampje zijn luxeproducten.” Daar kon een eenvoudige Bataafse boer alleen maar van dromen.

Bataafse elite

Andere opvallende vondsten zijn een kalkzandstenen beeld van de Romeinse oppergod Jupiter op een troon, een offersteen met het opschrift DEAE (aan de godin) en een reliëf met mannen in toga en een schenkkan. De archeologische objecten stammen uit de tweede helft van de tweede eeuw en het begin van de derde eeuw. Het meest bijzondere aan de vondst is de rijkdom van de objecten, die de onderzoekers eerder in een Romeinse stad zouden verwachten: “Dit werpt een nieuw licht op de Bataven uit deze streek. We hebben hiermee een nieuwe sociale bovencategorie te pakken, de top van de Bataafse maatschappij. We weten niet zoveel van de Bataafse elite, en al helemaal niet van een elite op het platteland.”

De vondsten komen uit een oude rivierbedding aan de rand van het onderzoeksgebied en de archeologen vermoeden dat er een tempel of villa op de hoger gelegen oever gelegen moet hebben. Deze oever hoort alleen niet bij het onderzoek. Van der Velde: “Van te voren hebben we afgesproken om die locatie te behouden. Vanuit archeologisch oogpunt is dit een verstandige keuze, want zo verstoor je niets. Maar als wetenschapper wil ik nu eigenlijk heel graag weten wat daar onder de grond zit! Als er een grote villa zou staan dan is de kans op bijbehorende gebouwen als een badhuis en tempel groot. Dat was heel normaal. De Bataaf die bestuurlijke touwtjes in handen had, had ook vaak religieuze functies. Hopelijk kunnen we in de toekomst toch nog extra onderzoek doen.”

Het aantal Romeinen dat in Nederland heeft rondgelopen, was klein en het tegenwoordige Tiel was de uiterste uithoek van het Romeinse Rijk. Vandaar dat de onderzoekers denken dat het hier niet om Romeinen gaat maar om Bataven die werden beïnvloed door de Romeinse cultuur. Van der Velde ziet hier een vroege globalisering in terug: “Juist in een uithoek is goed te onderzoeken welke culturele gewoontes mensen overnamen en hoe dit integratieproces in zijn werk is gegaan. Hoe Romeins was Romeins eigenlijk? Uit deze vondsten blijkt dat de Bataven de beeldtaal, zoals de Eroten, van de Romeinen kenden. Er is dus sprake van een gezamenlijke cultuur, net zoals we nu overal ter wereld spijkerbroeken dragen en cola drinken.”

Babygraven

Van der Velde ziet in het Romeinse Rijk de eerste consumptiemaatschappij in de geschiedenis. In de periode voor en na de Romeinen speelden spullen namelijk een veel kleinere rol in het dagelijks leven van mensen. Dit zie je ook bij de grafgiften die tijdens deze opgravingen zijn gevonden. De hoeveelheid en de rijkdom hiervan namen duidelijk toe na de komst van de Romeinen.

Samenstelling servies graf Romeinse tijd aardewerken kruik, kommetjes en bord, opgraving Tiel 2017 — Grafgiften, Tiel.
ADC ArcheoProjecten

Het gangbare idee is dat zowel bij de Bataven als bij de Romeinen cremeren de gewoonte was en dat mensen pas vanaf de derde eeuw hun doden begroeven. Maar zo zwart-wit blijkt het niet te zijn, volgens Van der Velde: “We hebben ook enkele graven met botresten gevonden, waaronder een dubbelgraf met twee baby’s. Er was hier een culturele stroming waarin het gebruikelijk was om te begraven, maar we weten niet voor wie en waarom.” Gaat het om een bepaalde sociale laag van de bevolking? Gaat het om mannen of vrouwen, volwassen of alleen kinderen? De onderzoekers gaan de komende tijd de grafgiften en de botresten onderzoeken om hier antwoord op te vinden.

De onderzoekers hebben ook drones ingezet om het opgravingsterrein in Tiel te filmen.

Vondsten bekijken

Wie de vondsten nu al wil zien kan op zaterdag 8 april van 11.00 tot 16.00 uur terecht bij de open dag bij het bedrijvenpark Mendel. Vanaf oktober van dit jaar is er een tentoonstelling over de resultaten van de opgravingen in het Flipje- en Streekmuseum in Tiel.